Ku Ziba Butata Luli bo bu Tahisa Saluluti ni Ketululo

“Batu kaufela ba pepilwe inze ba na ni mayemo ni litukelo ze swana. Ba na ni munahano ni lizwalo mi ba swanela ku ezana sina mutu ni mwanahabo.”—Taba ya Pili ya Mulao wa Universal Declaration of Human Rights.

KU SI na taba ni mulao o munde wo, saluluti ni ketululo li zwelapili ku kataza batu. Muinelo o maswe wo ha u bonisi feela kuli lu pila mwa linako ze taata kono hape u bonisa ni kuli batu ha ba si petahala. (Samu 51:5) Nihakulicwalo, seo ha si talusi kuli ha lu koni ku eza se siñwi ka za teñi. Ki niti kuli mwendi ha lu koni ku felisa saluluti se lu bona mwa lifasi, kono lwa kona ku feza saluluti se si kana si ipatile mwa pilu ya luna.

Taba ya pili ye lu swanela ku itumelela ki ya kuli mañi ni mañi wa luna wa kona ku ba ni saluluti. Buka ye bizwa Understanding Prejudice and Discrimination i bulela kuli: “Mwendi litaba ze tuna ze fumanwi ka ku eza patisiso fa taba ya saluluti ki ze: (1) ha ku na mutu nihaiba yo mukana ya sa koni ku ba ni saluluti, (2) saluluti si kona ku kusufazwa ka ku eza buikatazo ni ka ku si ziba hande, mi (3) ka ku tundamena hahulu, saluluti sa kona ku feliswa.”

Ku bulelwanga kuli tuto kona “nto ya butokwa hahulu” ye tusa kwa ku felisa saluluti. Ka mutala, tuto ye swanela i kona ku patulula butata luli bo bu tahisa saluluti, mi i kona ku lu tusa ku itatuba kuli lu zibe mikwa ya luna ya mwa pilu, ni ku lu tusa ku eza lika ka butali ha lu ketululwa ki ba bañwi.

Ku Ziba fo bu Simuluha Butata Luli

Saluluti si tahisanga kuli batu ha ba utwa litaba za niti ze sa lumelelani ni mihupulo ye ba na ni yona, ba kopamise, ku lyanganisa, kamba mane ku sa iseza pilu litaba zeo. Saluluti si kona ku kalela mwa lubasi ka manzwi a utwahala ku ba a mande kono ili a kopami, kamba si kona ku kaliswa ki batu ba ba lata ku bulela mihupulo ye si ka luka ka za batu ba mubala kamba lizo li sili. Saluluti hape si kona ku tahiswa ki lilato la ku lata hahulu naha ya habo mutu kamba lituto za bulapeli bwa buhata. Mi hape si kona ku tahiswa ki muikuhumuso o fitelezi. Ha mu nze mu nyakisisa lisupo ze latelela ni likuka ze bulela za teñi ze tomile fa Bibele, mu itatube ili mina kuli mu zibe mikwa ya mina ya mwa pilu ni ku bona haiba mu tokwa ku eza licinceho ze ñwi.

Balikani. Batu ka sipepo ba tabela ku eza siango ni ba bañwi, mi yeo ki nto ye nde. Mane Bibele i bulela kuli “mutu ya sa lati siango ni ba bañwi, u bata za lakaza yena a nosi,” mi mutu ya cwalo u lwanisa lika za ngana kaufela. (Liproverbia 18:1) Nihakulicwalo, lu swanela ku keta balikani ba luna ka tokomelo, kakuli ba kona ku lu susueza ku eza hande kamba baa kona ku lu sinya. Kacwalo, bashemi ba ba butali ba batanga hahulu  ku ziba balikani ba bana ba bona. Lipatisiso li bonisize kuli banana, nihaiba ba ba na ni feela lilimo ze taalu za buhulu, ba kona ku ba ni saluluti, ka ku ituta sona kwa moya, manzwi, ni likezo za ba bañwi. Mi ni bona bashemi ba swanela ku tomela bana ba bona mutala o munde, ka ku ziba kuli banana sihulu ba likanyisanga hahulu ze ba eza ni ze ba bulela bashemi ba bona.

▪ Bibele i bulelañi? “Luta mwana nzila ya swanezi ku zamaya, niha supala ha na ku i keluha.” (Liproverbia 22:6) “Ya kopana ni ba ba butali, ni yena u ka talifa; kono ya twaelana ni matanya u ka utwa butuku.” (Liproverbia 13:20) Haiba mu bashemi, mu ipuze kuli: ‘Kana na etelela bana ba ka mwa nzila ya niti ili ye lukile fapilaa Mulimu? Kana balikani ba ka ki batu ba ba ni susueza ku eza hande? Kana ni tomela ba bañwi mutala o munde?’—Liproverbia 2:1-9.

Lilato la ku lata hahulu naha ya habo mutu. Mutu ya lata hahulu naha ya habo ki mutu ya lata ku pahamisa naha i liñwi fahalimwaa linaha ze ñwi kaufela ili ya tukufalelwa hahulu lizo ni litakazo za naha yeo ku fita za linaha ze ñwi kaufela. Ivo Duchacek, caziba wa litaba za lipuso za naha, naa bulezi mwa buka ya hae ye bizwa Conflict and Cooperation Among Nations kuli: ‘Lilato la ku lata naha ya habo mutu li aluhanya batu ni ku tahisa kuli ba be mwa likwata ze sa utwani. Ka lona libaka leo, batu ba tabelana ka sa bona feela, ba kwa America ni ba kwa America, ba kwa Russia ni ba kwa Russia, ba kwa China ni ba kwa China, ba kwa Egypt ni ba kwa Egypt, ba kwa Peru ni ba kwa Peru, ku fita kuli ba tabele mañi ni mañi kuli ki mutu sina bona.’ Ya naa banga yo muhulu wa Kopano ya ba Macaba naa ñozi kuli: “Buñata bwa matata e lu talimana ni ona kacenu a tahiswa ki mihupulo ye fosahezi—mi ye miñwi ya yona lu i hozize feela ka ku sa ziba. O muñwi wa mihupulo yeo ki moya wa ku lata ni ku itumba ka naha ya habo mutu—wa ku bulela kuli ‘ki naha ya hesu ibe kuli i eza hande, kamba i sa ezi hande.’”

▪ Bibele i bulelañi? “Mulimu u latile lifasi hahulu [ili batu kaufela], mane u li file Mwanaa hae wa libanda, kuli mutu ufi kamba ufi ya lumela ku yena a si ke a shwa, kono a be ni bupilo bo bu sa feli.” (Joani 3:16) “Mulimu ha yi ka ku keta batu; kono mwa sicaba ni sicaba, ya mu saba mi a eza se si lukile, u lumelelwa ki Yena.” (Likezo 10:34, 35) Mu ipuze kuli: ‘Bakeñisa kuli Mulimu haa na ketululo—mi u amuhela batu ba macaba kaufela, ku kopanyeleza cwalo ni na—kana ha ni swaneli ku lika ka taata ku likanyisa Mulimu, sihulu haiba ni ipapata ku ba ya mu lapela?’

Saluluti sa Mubala. Dikishinari ye ñwi i bulela kuli ba ba na ni saluluti sa mubala ba nga “kuli mikwa ni buikoneli bwa batu za shutana ka ku ya ka mubala wa litalo la bona ni kuli ku na ni mubala o fita mibala ye miñwi kaufela.” Niteñi, ka ku ya ka hatiso ya The World Book Encyclopedia, babatisisi “ha ba si ka fumana buniti bo bu pakilwe hande bwa kuli ku na ni mubala o fita mibala kaufela.” Ketululo ye tuna ye tahiswa ki saluluti sa mubala, ye cwale ka ya ku amuha batu ba bañwi litukelo za bona, ki bupaki bo bu bonisa hande fo ku sweu kuli saluluti sa mubala si tomile fa litaba za buhata ni mihupulo ye fosahezi.

▪ Bibele i bulelañi? “Niti i ka mi lukulula.” (Joani 8:32) ‘Mulimu u ezize ka mali a li mañwi macaba kamukana a batu.’ (Likezo 17:26) “Muñaa Bupilo haa talimi sina mutu mwa talimela; kakuli mutu u talima bunde, Muñaa Bupilo, Yena, u talima pilu.” (1 Samuele 16:7) Mu ipuze kuli: ‘Kana ni likanga ku bona batu kaufela sina mwa ba bonela Mulimu? Kana ni likanga ku ziba mo ba inezi batu ba bañwi—mwendi cwalo ba mushobo kamba sizo si sili—ka ku eza siango luli ni bona?’ Ha se lu zibile batu mo ba inezi luli, ha lu sa na ku ba nga mo ne lu ba ngelanga sapili ka ketululo.

 Bulapeli. Buka ye bizwa The Nature of Prejudice i bulela kuli: “Ku ezwanga lika ze maswe hahulu batu ha ba itusisa bulapeli bwa bona ku eza milelo ya buitati ni ya ku pahamisa mushobo wa bona. Ha ku banga ni muinelo o cwalo, bulapeli bu tahisanga saluluti.” Buka ye swana yeo i bonisa kuli se si komokisa hahulu kikuli balapeli “hanyinyani-hanyinyani ba tuhelanga mukwa wa bona wa bukeni ni ku kala ku ba ni saluluti.” Bupaki bo bu bonisa buniti bwa manzwi ao ki bwa kuli ku na ni likeleke za ba mushobo feela u li muñwi, likeleke ze ñwi li toyani mi za itwanisa, mi bulapeli fokuñwi bu susuezanga batu ku tahisa mifilifili ni businyi.

▪ Bibele i bulelañi? “Butali bo bu zwa kwahalimu [ku Mulimu], . . . bu na ni kozo, ni musa, . . . ha bu na sishweka.” (Jakobo 3:17) “Balapeli ba niti ba ka lapela Ndate ka moya ni ka niti.” (Joani 4:23) “Mu late be ili lila ku mina, . . . mi mu lapelele ba ba mi eza maswe, ba ba mi nyandisa.” (Mateu 5:44) Mu ipuze kuli: ‘Kana bulapeli bwa ka bu ni susueza ku ba ni lilato kwa batu kaufela, nihaiba ku ba ba bata ku ni eza maswe? Kana keleke ya ka i amuhela batu kaufela, nihaiba ba sicaba kamba mubala u sili, baana ni basali, bafumi ni babotana, ba ba tumile ni batu-tu feela?’

Muikuhumuso. Muikuhumuso o fitelezi u kona ku tahisa kuli mutu a kenelwe ka bunolo ki moya wa saluluti. Ka mutala, muikuhumuso u kona ku tahisa kuli mutu a ikutwe kuli u fita ba bañwi kamba u kona ku tahisa kuli a kende ba ba si ka ituta kamba babotana. Muikuhumuso hape u kona ku tahisa kuli mutu a lumele litaba za buhata ze pahamisa naha kamba mushobo wa habo. Mahata ba ba butali, ba ba cwale ka Adolf Hitler ya naa li mueteleli wa muhateleli wa kopano ya Nazi ya kwa Germany, ba shangumuzi saluluti sa mushobo ni mukowa ka mulelo wa ku bata ku latelelwa ki sicaba ni ka mulelo wa ku sinya mabizo a batu ba ba fapahana ni bona kamba batu bo ba sa lati.

▪ Bibele i bulelañi? “Mutu ufi ni ufi ya ikuhumusa mwa pilu, ki ya masila ku Muñaa Bupilo.” (Liproverbia 16:5) “Mu si ke mwa eza se siñwi ka kañi, kamba ka buipabazo kwa fela; kono ka buikokobezo mutu ni mutu a hupule kuli ba bañwi ba mu fita.” (Mafilipi 2:3) Mu ipuze kuli: ‘Kana ni banga ni tabo mwa pilu ha ni utwa kuli mushobo wa hesu wa colaulwa kamba ha ni utwa kuli mishobo ya ba bañwi ya shwaulwa? Kana naa shwelanga muna batu ba ba na ni buikoneli bo ni si na, kamba kana naa tabiswanga ki buikoneli bwa bona?’

Kaniti, Bibele i nepile ha i lu eleza kuli: “Babalela pilu ya hao ku fita lika kaufela, kakuli ku yona ki fo ku zwa liwelu-welu la bupilo.” (Liproverbia 4:23) Kacwalo pilu ya mina mu i nge ku ba ya butokwa hahulu, mi mu si tuheleli nto ifi kamba ifi ku i sinya! Kono mu i taze ka butali bo bu zwa ku Mulimu. Haiba mu eza cwalo, ‘ku itemusa ku ka mi bonela, kutwisiso i mi pilise mi zeo ki zona ze ka mi zwisa mwa nzila ya bumaswe, ni kwa batu ba ba bulela ka lunya.’—Liproverbia 2:10-12.

Kono cwale ki sifi se mu kona ku eza haiba mu ketululwa ki ba bañwi? Puzo yeo i ka nyakisiswa mwa taba ye tatama.

[Manzwi a fa likepe 14]

Ha se lu zibile batu mo ba inezi luli, ha lu sa na ku ba nga mo ne lu ba ngelanga sapili ka ketululo