Lika ze ne ze mu Swanela ku Ziba ka za Telekano

Hamulaho wa ku tatuba mo i sinyehezi ndu, bañi ba yona ba kona ku keta ku i lutulula kamba ku i lukisa.

KANA mu nahana ku eza nto ye swana ka za linyalo la mina? Mwendi bakumina ha ba si ka sepahala ku mina kamba mwendi ku zwelapili kwa mikwangalakanyi ku felize tabo mwa linyalo la mina. Haiba ku cwalo, mu kana mwa ipulelela kuli, ‘Ha lu sa latana’ kamba ‘Ha lu koni fela ku pilisana hamoho’ kamba ‘Ha ne lu nyalana, ne lu sa zibi se ne lu eza.’ Mane mu kana mwa nahana kuli, ‘Mwendi lu tokwa fela ku kauhana.’

Kono pili mu si ka matukela kale ku eza katulo ya kayeye ya ku feza linyalo la mina, mu nahanisise katulo ya mina. Telekano kamita ha i fezangi matata a mwa bupilo. Kono hañata i cincanga fela matata, ku zwa ku a mañwi ku ya ku a mañwi. Mwa buka ya hae ye bizwa The Good Enough Teen, caziba Brad Sachs u fa temuso, ye li: “Batu ba ba nyalani ba ba batanga ku ba ni telekano ba nahananga za telekano ye petehile, ili telekano ye feza ka bubebe-bebe matata a matuna a swana sina liñungwa, ni ku tahisa kozo ni mbombolelwa. Kono telekano ye cwalo ha i konahali, sina fela ha ku sa konahali ku ba ni linyalo le li petehile.” Kacwalo ki kwa butokwa kuli, mutu a si ka lela kale za ku ba ni telekano, a zibe litaba kaufela ze amiwa ni ku nga telekano ka mo i inezi luli.

Se I Bulela Bibele ka za Telekano

Bibele ha i ngi telekano kuli ki taba ye nyinyani. I talusa kuli Jehova Mulimu u nga mutu ya kauhana ni musali kamba muuna hae ku si na libaka le li utwahala hande, mwendi ka mulelo wa ku yo nyalana ni u sili, kuli ha sepahali mi u na ni lunya. (Malaki 2:13-16) Linyalo ki tamo ye inelela. (Mateu 19:6) Manyalo a mañata a na felile ka mabaka a sa utwahali hande na kabe a silelelizwe kambe kuli bo muuna ni musali ne ba swalelana hahulu.—Mateu 18:21, 22.

Kono hape Bibele ya lumeleza ku ba ni telekano ni ku nyala kamba ku nyalwa ku u sili, ka libaka li li liñwi—haiba yo muñwi mwa linyalo a ba ni tobali ni mutu u sili. (Mateu 19:9) Kacwalo haiba mu fita fa ku ziba kuli bakumina ba bukile, mu na ni maata a ku feza linyalo. Ba bañwi ha ba swaneli ku mi hapeleza ku latelela mihupulo ya bona, mi mane mulelo wa taba ye hasi ku mi taluseza ze mu swanela ku eza. Ki mina ka sibili ba ba ka kopana ni ze ka zwa mwateñi, kacwalo ki mina beñi ba ba swanela ku ikatulela za ku eza.—Magalata 6:5.

Nihakulicwalo, Bibele i bulela kuli: “Ya na ni ngana u talimisisa mwa hata.” (Liproverbia 14:15) Kacwalo niha mu ka ba ni mabaka a ka Mañolo a ku ba ni telekano, ki hande kuli mu nahanisise hahulu ze amiwa mwa keto ya mina. (1 Makorinte 6:12) Bo David ba kwa Britain ba bulela kuli: “Batu ba bañwi ba nahana kuli ba swanela ku eza katulo  kapili-pili. Kono ku zwelela ku ze ni ipumani ku zona ha ne ni kauhani ni bakuluna, ni bona kuli mutu u tokwa ku nahanisisa hande lika pili a si ka eza kale katulo.” *

Ha lu nyakisiseñi litaba za butokwa ze ne, ze mu swanela ku nahanisisa. Ha lu nze lu eza cwalo, mu lemuhe kuli ha ku na nihaiba a li muñwi kwa batu ba ne ba kauhani ni bakubona ba ba bulelwa mwa taba ye, ba ba talusa kuli ne ba ezize keto ye fosahezi. Kono litaba ze ba bulela li bonisa matata a mañwi a banga teñi hañata mwahalaa likweli kamba mane nihaiba mwahalaa lilimo hamulaho wa ku felisa linyalo.

1 Matata A za Masheleñi

Bo Daniella ba kwa Italy, ne ba nyezwi ka lilimo ze 12 ha ba to ziba kuli bo muunaa bona ne ba na ni nyazi kwa basali ba ne ba beleka ni bona. Bo Daniella ba bulela kuli: “Ha ni to zibanga za teñi, musali yo na sa itwezi ka likweli ze silezi.”

Hamulaho wa ku kauhana ka nakonyana, bo Daniella ba ikatulela kuli ba be ni telekano. Ba bulela kuli: “Ne ni likile ka taata kuli linyalo la ka li si ke la fela, kono bo muunaa ka kona ba zwelapili ku sa sepahala.” Bo Daniella ba ikutwa kuli ne ba ezize keto ye nde. Kono ba li: “Hamulaho fela wa ku kauhana, na sheba hahulu. Fokuñwi mane ne ni sa bangi ni lico za mulalelo. Ne ni nwanga fela komoki ya muzilili.”

Bo Maria, ba kwa Spain, ni bona ne ba bile mwa muinelo o swana. Ba bulela kuli: “Baana ba ne ba ni nyalanga ha ba lu tusi ni hanyinyani, mi ni belekanga ka taata kuli ni kutise likoloti ze ne ba siile. Hape ne ni tutile mwa ndu ye nde ni ku yo pila mwa kandunyana ka mwa sibaka se ne si si ka silelezwa hande.”

Sina mo i boniseza mitala ye, ku fela kwa manyalo hañata ku tahisanga kuli basali ba ipumane mwa matata a kutokwa masheleñi. Patisiso ya lilimo ze supile ye ne ezizwe mwa Europe, ne i patuluzi kuli hailifo pene ya baana i ekezehanga ka 11 pesenti hamulaho wa telekano, pene ya basali yona i kusufalanga ka 17 pesenti. Mieke Jansen, ya na etelezi yona patisiso yeo, u bulela kuli: “Basali ba bañwi ku ba belanga taata, bakeñisa kuli ba na ni ku babalela bana, ku bata mubeleko ni ku tiyela masitapilu a tahisizwe ki telekano.” Mutende wa kwa London wa Daily Telegraph ne u talusize kuli, ka ku ya ka licaziba ba mulao ba bañwi, litaba ze cwale ka za masheleñi li “tahisa kuli batu ba si ke ba matukela ku kauhana.”

Ze kona ku ezahala: Haiba mu kauhana ni bakumina, pene ya mina i kana ya kusufala. Hape mwendi mu ka tokwa ku tuta. Haiba bana ba ka ba mwa pabalelo ya mina, mwendi ku ka mi bela taata ku ipilisa ni ku babalela hande bana ba mina.—1 Timotea 5:8.

 2 Ku Uta Bana

Musali yo muñwi wa kwa Britain ya bizwa Jane, u bulela kuli: “Ne ni komokile hahulu ha ne ni fitile fa ku ziba kuli bo muunaa ka ne ba buka. Hape ne ni tomohile hahulu pilu bakeñisa kuli ne ba lu yubekile.” Bo Jane ba kauhana ni bo muunaa bona. Ba sa lumela kuli ne ba ezize keto ye lukile, kono ba itumelela kuli: “Butata bo buñwi bo ne ni kopani ni bona ki bwa kuli ne ni na ni ku eza buikalabelo bwa mushemi wa musali ni bwa mushemi wa muuna. Ne ni na ni ku eza likatulo kaufela ni nosi.”

Ne ku bile cwalo ni ku bo Graciela, ili basali ba kwa Spain ba ba kauhani ni bo muuna bona. Ba bulela kuli: “Ne ni filwe maata a ku babalela mwanaka wa mushimani wa lilimo ze 16. Kono lilimo za nonoboka mwanana ki lilimo ze taata hahulu, mi ne ni si ka itukiseza ku uta mwanaka ni nosi. Ne ni cipitanga miyoko musihali ni busihu. Ne ni ikutwile kuli ne ni palezwi ku peta buikalabelo bwa ka.”

Bo muuna ni musali ba ba kauhani ba ba filwe maata a kuli ba ute mwanaa bona hamoho, ba kona ku kopana ni butata bo buñwi hape, ili butata bwa kuli niha ba kauhani cwalo, ba ka tokwanga ku lelisana fa litaba ze tuna ze cwale ka za litukiso za ku pota, mwa ku babalela mwana bona, ni mwa ku mu felelanga kalimelo. Bo Christine ba kwa United States, ili basali ba ba kauhani ni bo muunaa bona, ba bulela kuli: “Ku sebelisana hamoho ni mutu ye ne u kile wa nyalana ni yena ku taata. Kwa kataza kuli mane mutu ha sa tokomeli, wa kona ku itusisa mwana kuli a fumane za tokwa.”

Ze kona ku ezahala: Mwendi ha mu na ku tabela katulo ye ka ezwa ki kuta ya kuli ki mañi ku mina ya ka uta bana. Haiba sibeli sa mina mu fiwa maata a ku uta bana ba mina, mutu ye mu kauhani ni yena, mwendi ha na ku lumelelana ni mina mwa litaba ze se bulezwi kale ze cwale ka za nako ya ku pota, masheleñi a swanela ku itusiswa kwa ku uta bana, ni ze ñwi cwalo.

3 Mo I Kona ku mi Amela Telekano

Bo Mark, ba kwa Britain, ne ba betekilwe ki basali ba bona ka ku buka habeli. Ba bulela kuli: “Lwa bubeli, ne ni si ka itiisa kakuli ne ni nahana  kuli nto ye swana i kaswana ya ezahala hape.” Bo Mark ba kauhana ni basali ba bona, kono ne ba sa ba lata. Ba bulela kuli: “Batu ha ba nyazanga musali ye ni kile na nyala, ba nahananga kuli ba ni tusa; kono ha ba ni tusangi. Lilato ha li felangi kapili.”

Bo David, ba ba bulezwi kwa makalelo a taba ye, ne ba zwafile hahulu ha ne ba zibile kuli musalaa bona na fosize ni muuna u sili. Ba bulela kuli: “Ne ni si ka lumela. Ne ni sa lati ku kauhana ni musalaa ka ni bana ba luna.” Bo David ba keta ku kauhana ni bakubona, kono telekano yeo ne i ba tahiselize kuli ba ikalelwe ze ka ezahala kwapili. Ba bulela kuli “Na kakanya ka za haiba ku na ni mutu ya kona ku ni lata luli kamba mwendi nto ya swana i ka ezahala hape haiba ni nyala. Ha ni sa na hande sepo.”

Haiba mu kauhani ni bakumina, mu swanela ku libelela kuli mu ka ba ni maikuto a shutana-shutana. Mwendi mu ka ikutwa kuli mu sa lata mutu yo ya na banga nama i liñwi ni mina. (Genese 2:24) Kono hape mu kana mwa utwiswa butuku ki kezo ya ezize. Bo Graciela, ba ba amilwe kwa makalelo a taba ye, ba bulela kuli “Nihaiba hamulaho wa lilimo ze ñatanyana, mu ka ikutwa ku lyangana, ku tompololwa, ni ku ziyeleha. Mu ka hupula linako ze nde ze ne mu ikozi mwa linyalo la mina, mi mu ka nahana kuli: ‘Na ni bulelelanga kuli ha na ku ni siya. Kana na ni pumanga? Ki kabakalañi nto ye ha i ezahezi?’”

Ze kona ku ezahala: Mu kana mwa ikutwa bunyemi mwa pilu ni ku ba ndimbelela bakeñisa mo ne ba mi ezelize bakumina. Fokuñwi, mu ka ikutwanga hahulu buinosi.—Liproverbia 14:29;18:1.

4 Bana mo ba Amelwa ki Telekano

Bo José, ba kwa Spain, ili bo ndate lubasi ba ba kauhani ni bakubona, ba bulela kuli: “Ne ni utwile hahulu butuku. Mi fo ne ni utwezi hahulu butuku ni ku fita kiha ni to ziba kuli muuna ya na fosize ni musalaa ka ne li mulamu. Ne ni ikutwile kuli ki hande ha ne ni ka shwa fela.” Bo José ba fita fa ku lemuha kuli bana ba bona ba bashimani ba babeli—wa lilimo ze peli ni wa lilimo ze ne—ni bona  ne ba amilwe maswe ki kezo ya bo ma bona. Ba bulela kuli: “Ne ba ziyelizwe maswe ki ze ne ezahezi. Ne ba si ka utwisisa libaka bo ma bona ha ne ba pila ni bo malumaa bona, ni libaka ha ne ni ba shimbile ni ku yo ina hamoho ni kaizelaa ka ni bo ma. Ha ni ya kulo, ne ba ni buzanga kuli, ‘Mu kuta nako mañi?’ kamba kuli, ‘Tate, mu si ke mwa lu siya!’”

Ha ku banga ni telekano bana hañata ki bona bonalimai ba ba libalwanga. Kono ku cwañi haiba bashemi ha ba utwani? Mwa muinelo o cwalo, kana telekano i ka tusa bana luli? Mwa lilimo za cwanoñu fa, muhupulo wo u lwanisizwe—sihulu haiba matata a mwa linyalo hasi a matuna hahulu. Buka ye bizwa The Unexpected Legacy of Divorce i talusa kuli: “Batu ba bañata ba ba mwa manyalo mo ku si na tabo ni ye kana, ba ka komoka hahulu ku ziba kuli bana ba bona kwateñi bona ba iketile. Bana ha ba na taba bashemi ba bona niha ba ka lobala fa mimbeta ye shutana, ibile fela kuli lubasi ha lu si ka kauhana.”

Ki niti kuli, bana hañata ba zibanga mifilifili ye mwahalaa bashemi ba bona, mi mikwangalakanyi ya mwa linyalo i kona ku ba utwisa butuku. Niteñi, ikaba mafosisa ku nahana kuli ku kauhana ku ka tusa bana ku be cwañi kamba cwañi. Mwa buka ya bona ye bizwa The Case for Marriage, bo Linda J. Waite ni Maggie Gallagher, ba ñozi kuli: “Ku bonahala kuli linyalo li tusa bashemi kuli ba zwelepili ku fa likelezo ze nde ze sa cinci ze ba ka amuhela bana, nihaikaba kuli linyalo la shekesha.”

Ze kona ku ezahala: Telekano i kona ku zwafisa bana ba mina, sihulu haiba mu sa ba susuezi ku utwana hahulu ni mutu ye mu kauhani ni yena.—Mu bone taba, ye li: “Bana ha ba Zibangi za ku Eza.”

Taba ye i bulezi likalulo ze ne ze mu ka tokwa ku nyakisisa haiba mu nahana za ku ba ni telekano. Sina mo se ku bulelezwi kwa makalelo, haiba bakumina ba bukile, ki mina beñi ba ba tokwa ku eza katulo. Katulo kaufela ye mu ka eza, mu tokwa ku lemuha ze ka zwa mwateñi. Mu zibe matata e mu ka kopana ni ona, mi mu itukiseze mwa ku a tatululela.

Hamulaho wa ku nyakisisa taba ye, mwendi mu kana mwa ikutwa kuli nto ye nde ki ku onga-onga linyalo la mina. Kono kana ku eza cwalo kwa konahala luli?

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 6]

“SWANELO YA MWANA KAUFELA”

“Ha ne ni li wa lilimo ze ketalizoho, bo ndate ne ba fosanga ni muñoli wa bona, mi bashemi ba ka ba kauhana. Kono haili ka za ku ni babalela, ne ba ni babalezi hande mwa lika kaufela ka ku ya ka zibo ya miteñi yani. Ne ba ni kolwisize kuli nihaike kuli bona ne ba sa latani, ne ba sa ni lata, mi bo ndate ha se ba tutile ku yo ipilela ba nosi mwa ndu ya bona ye ne li buse bo buñwi bwa tolopo, sibeli sa bona ba zwelapili ku ni babalela kwa mubili.

“Hamulaho wa lilimo ze peli, bo ma ba nyalwa, mi lwa zwa mwa naha. Ku zwa fo, ne ni bonananga fela ni bo ndate hamulaho wa lilimo li sikai. Mwa lilimo ze 9 ze felile ni ba boni fela hañwi. Ha ba si ka ni bona ha ne ni nze ni hula mi ha ba zibi bana ba ka ba balalu—bona baikulu ba bona—kwandaa ku ba zibela fela mwa mañolo e ne ni ba ñolelanga ni ku ba bona mwa maswaniso. Bana ba ka ha ba zibi bokukwaa bona.

“Ku kauhana kwa bashemi ba ka ne ku tahisize kuli ni be ni mabifi a matuna, maswabi a matuna, ni ku ikutwa ku sa ba ni silelezo. Ne ni sa sepi baana ni hanyinyani. Ne ku bile ona cwalo konji ha ni to ba mwa lilimo za ka za ma-30, mi ka nako yeo mulikanaa ka ya na hulile a ni tusa ku ziba se ne si tahisa kuli ni be ni sitoyo se si cwalo mi na kalisa ku si kuyula.

“Ku kauhana kwa bashemi ba ka ne ku ni byanguzi swanelo ya swanela ku ba ni yona mwana kaufela—ya ku ikutwa ku ba mwa buiketo ni ku ba ya silelelizwe. Mwa lifasi ha ku na lilato, kwa sabisa, mi na, ni bona kuli lubasi ki silelezo kwa lika zeo kaufela, mi kona mwa kona ku taha mwana ni ku to ikutwa kuli wa babalelwa ni ku ba mwa mbombolelwa. Haiba mu shandaula lubasi, u zibe ni silelezo ye fumanwa teñi ni yona i ka sinyeha.”—Bo Diane.

[Mbokisi fa likepe 7]

“BANA HA BA ZIBANGI ZA KU EZA”

“Bashemi ba ka ne ba kauhani ha ne ni na ni lilimo ze 12. Ka nzila ye ñwi, telekano yeo ne i tahisize kuli ni fukelwe ki moya. Lika ne li kalile ku ba kwateñi hande mi ne ku na ni kozo fa ndu; ne ni sa tokwi ku teelezanga cwale kwa lindwa ze ne kolotanga. Niteñi, ne ni sa zibi hande za ku eza.

“Bashemi ba ka ha se ba kauhani, na bata kuli ni utwane ni bona kaufela, mi ne ni likile ka taata ku sa yemela bo ma kamba bo ndate. Kono ku si na taba ni ze ne ni eza, kamita ne ni ikutwa kuli ne ni li mwa silikwalikwani. Bo ndate ne ba ni bulelezi kuli ne ba nahana kuli bo ma ne ba ka tahisa kuli ni ba toye. Kacwalo kamita ne ni na ni ku ba kolwisa kuli bo ma ne ba sa liki ku eza cwalo. Bo ma ni bona hape ne ba sa ikutwi ku lukuluha hande. Ne ba ni bulelelanga kuli ne ba ikalezwi kakuli ne ni teelezanga kwa litaba ze maswe ze ne ba ni talusezanga bo ndate ka za bona. Na fita fa ku ikutwa kuli ha ni sa tokwa ku talusezanga bashemi ba ka ze ne ni kopana ni zona kakuli ne ni sa lati ku ba utwisa butuku. Kacwalo ku zwa fela ha ne ni li wa lilimo ze 12, ne ni sa buleli maikuto a ka, ka za telekano ya bashemi ba ka.”—Bo Sandra.