Mu Sileleze Lubasi Lwa Mina Kwa Libelenge le li Buhali

Mwa bupolofita bwa hae bwa za ku fela kwa lifasi, Jesu na sinuzi kuli mwa libaka ze ñata ku ka ba ni “matuku a yambukela, a bulaya.” (Luka 21:11, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Butuku bwa libelenge le li buhali kamba yona influenza bu bile bo buñwi bwa matuku a cwalo.

LIBELENGE le li buhali li tiswa ki tukokwani, ili tukokwani to tu nyinyani-nyani to tu kona ku bonwa feela ka sihoho, to tu kenanga mwa liselusi ze pila ni ku zwalululana ni ku ata. Tukokwani to tu tisa libelenge le, to tu yambanga ngwangwali ni maswafu, tu yambukelanga ku zwa ku mutu yo muñwi ku ya ku yo muñwi, sihulu ka malotoli a tabauka haiba mutu ya na ni libelenge a itimula, a hotola, kamba nihaiba ku bulela. Butuku ha bu yamba batu ba bañata halaa sibaka se situna, bu fitanga fa ku ba ncwa.

Tukokwani to tu tisa matuku ha tu yambangi feela batu kono hape tu yambanga lifolofolo ni linyunywani. Tukokwani to tu tisa libelenge le li buhali tu aluzwi mwa mifuta ya A, B, ni C. Tukokwani twa mufuta wa A ki tona to tu tisanga hahulu butuku bwa influenza. Mufuta wa kakokwani u taluhanywa sihulu ka ku ya ka liprotini ze peli ze fumanwa fahalimu a kona: liprotini zeo li bizwa hemagglutinin (H) ni neuraminidase (N).

Se si bilaeza hahulu ka za tukokwani to tu tisa libelenge le li buhali kikuli tu kona ku ata ka bubebe hahulu, inge tu zwelapili ku cinca mifuta ya tona, mi mifuta ye shutana ya kona ku manjana hamoho ni ku zwalulula mufuta o munca. Haiba mufuta o munca wa kakokwani u shutana hahulu, tuka twa mwa mubili to tu u sileleza kwa matuku tu kana twa palelwa ku itakeleza kwa kakokwani kao.

Hañata libelenge le, li atanga hahulu maliha. Patisiso ya cwanoñu fa i bonisa kuli ha ku hazelanga, katalo ka ka sisani ka kakokwani ka kangelanga ili ku sileleza kakokwani kao ni ku ka konisa ku pila nako ye telele mwa moya, kono ha ka kena mwa ngwangwali ni mwa maswafu a mutu mo ku cisa, katalo kao ka shengunuka ni ku tisa butuku. Moya o bata ha u tahisangi matuku a tiswa ki tukokwani, kono ha ku hazela, matuku a kana a yamba ka bunolo.

Linzila za ku Isileleza ka Zona

Ka ku lemuha butokwa bwa ku itukiseza cimo, milonga ye miñata i lukisize kale mihato ye swanelwa ku ngiwa haiba ku zuha butuku. Kono mina  mu kona ku ezañi? Ha lu tatubisiseñi mihato ye milalu ya butokwa ya ku isileleza ka yona:

Mu matafaze mubili: Mu bone teñi kuli lubasi lwa mina lu lobala ka lihora ze swanela mi lu ca lico ze ka tusa ku matafaza mubili kuli u kone ku isileleza kwa matuku. Kwa lico ze mu ca ka zazi ku swanela ku ba ni litolwana ni miloho, bubeke bo bu si ka cokolwa, ni liprotini, ili mifuta ya lico ze tiisa tuka twa mwa mubili to tu u konisa ku lwanisa matuku.

Mu pile mo ku kenile, mo ku sa sabelelwi ki maikolokuwawa: Ka mo ku konahalela kaufela, ka zazi ni zazi mu kenise hahulu likalani ni litafule za mina. Mu tapise lika kaufela ze mu itusisanga kwa ku tateha ni kwa ku ca hamulaho wa ku itusisa zona, mi kamita mu tapise likubo za mina. Mu tapise ka milyani lika ze ba swala batu, inge cwalo maswalelo a kwa minyako, lifoni, tupangaliko twa ku tukisisa ni ku timisa ka tona TV kamba wailesi. Haiba ku konahala, mu swanela ku kwalulula mahaulo kamita kuli moya u fuke hande.

Mu be ni mikwa ye nde ya ku ikenisa: Mu tapange hande kwa mazoho ka mulola ni mezi. (Haiba kwa swanela, mu shimbange kabotela ka kanyinyani ka mulyani wa ku tapa kwa mazoho.) Mu  like ku sa kopanela ni mutu yo muñwi litaulo za ku ipololisa kwa mazoho kamba kwa meeto, mane nihaiba ba mwa lubasi lwa mina.

Mu si ke mwa swala kwa meeto, kwa ngo, kamba kwa mulomo wa mina ka mazoho a si ka tapa. Haiba ku konahala, mu kwale kwa ngo ni mulomo wa mina ka tupampili ha mu hotola kamba ku itimula mi mu tu yumbe kapili-pili. Mu ambuke ku kopanela tupangaliko to tu kona ku tahisa kuli maikolokuwawa a yambe kapili, inge cwalo lifoni. Banana ba tokwa ku lutiwa hande yona mikwa ye. Mikwa ye cwalo ki ye minde ka nako kaufela kono sihulu ha ku banga hahulu ni libelenge.

Mu Iyakatwe ba Bañwi

Kwa konahala ku kala ku yambukiseza ba bañwi butuku bo, lizazi li li liñwi pili mu si ka bonisa kale lisupo za ku kula ni mwahalaa mazazi a ketalizoho hasamulaho wa ku kula. Lisupo za butuku bwa libelenge le li buhali li swana ni za bwa libelenge le li atile, kono zona li maata hahulu. Lisupo zeo li kopanyeleza fibele (hañata i banga ye maata hahulu), ku opa toho, ku ikutwa hahulu mukatala, ku hotola, ni ku lenga mwa misifa. Libelenge la ku mina ka ku swalelela ni matuku a mwa mba—inge cwalo ku nyembunya, ku taza, ni ku sulula—a katazanga hahulu banana ku fita ba bahulu. Haiba mu na ni lisupo zeo za ku kula, mu ine fa ndu haiba ku konahala mi mu ambuke ku yambukiseza ba bañwi.

Mu pumule hahulu ni ku nwa mezi a mañata. Milyani ya kona ku tusa kono konji ha i nwiwa ka ku itahanela, mutu a sa kala feela ku ba ni lisupo za ku kula. Mulyani wa Aspirin (acetylsalicylic acid) ha u swaneli ku fiwa kwa banana ba ba na ni mufuta wa libelenge le li buhali. Haiba mu ba ni lisupo za butuku bwa maswafu, inge cwalo ku fipelwa, katabi, kamba ku opa toho ka ku swalelela, mu swanela ku bata likalafo kapili-pili.

Ku ba ni libelenge le, ku kona ku utwisa sifoyoyo. Ku itukiseza cimo ku kona ku mi tusa hande hahulu. Kono sa butokwa ni ku fita kikuli, sina mo i sepiseza Bibele, mwa kona ku libelela nako muta ‘ku si ke kwa ba ni mutu ya ka bulela kuli: Na kula.’—Isaya 33:24.

[Mbokisi fa likepe 11]

MUFUTA WA LIBELENGE LE LI BUHALI HAHULU

Libelenge le ne li fumanwi lwa pili mwa Mexico ka 2009 ki la mufuta wa H1N1, mi li swana ni libelenge la Spanish la mwa 1918, le ne li bulaile bolule-lule ba batu. Kono hape li na ni likalulo ze ñwi ze fumaneha mwa tukokwani to ku tisa matuku to tu yambanga kwa likulube ni linyunywani.

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 12]

6 LINZILA ZA MWA KU ISILELELEZA NI KU SILELEZA BA BAÑWI

1. Mu swale kwa mulomo ha mu hotola

2. Mu tape kwa mazoho

3. Mu kwalule mahaulo a ndu ya mina kuli moya u fuke hande

4. Mu kenise ndu ya mina

5. Ha mu kula, mu ine fa ndu

6. Mu si ke mwa swala batu

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 13]

HA MU KULA KA SIPUNDUMUKELA

Sapili, mu tokwa ku latelela litaelo za baalafi. Mu si ke mwa saba hahulu kamba ku eza lika ka ku tula tikanyo. Mu kale ku sebelisa mikwa ye minde ye bulelwa mwa taba ye. Haiba ku konahala, mu si ke mwa ba mwa likwata ze tuna. Haiba mwa kula, mu kana mwa tusiwa hahulu ka ku ikapesa nto ye ñwi ye swanela kwa sifateho. Mu tape kwa mazoho ka ku swalelela. Mu ipulukele lico ze sa sinyehi hamohocwalo ni milyani ni lika ze ñwi ze tusa kwa ku ba ni makete ze ka kona ku mi ngela ibata iba lisunda ze peli bakeñisa kuli mwendi i ka swana mwa palelwa ku ya kwa lintolo.

Ha mu li kwa mubeleko, kwa libaka za milapelo, kamba kwa sibaka sifi kamba sifi ko mu kona ku ba mwahalaa batu ba bañata, mu latelele liakalezo ze filwe. Hape mu bone teñi kuli fa sibaka sa mina moya wa fuka hande.

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Siswaniso se si tunafalizwe sa kakokwani ka H1N1 influenza

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

CDC/Cynthia Goldsmith