Buka ye mu kona ku Sepa—Kalulo 2

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele ka za Asirya

Taba ye ki yona ya bubeli kwa litaba ze supile ze ka hatiswa ka ku tatamana mwa magazini ya “Mu Zuhe!” ili ze nyakisisa mibuso ye maata hahulu ya lifasi ye supile ye bulezwi mwa Bibele. Mulelo wa litaba zeo ki ku bonisa kuli Bibele ya sepeha mi i tahile ka moya wa Mulimu ni kuli lushango lwa yona lu fa sepo ya kuli manyando a tahiswa ki lipuso za butu ze situhu ili ze busa batu ka buhateleli a ka fela.

BATU be ne ba pila kwa upa wa liwate la Mediteranea mwa miteñi ya kwaikale ne ba kona ku kenelwa ki sabo ba sa utwa feela linzwi la Asirya ha li pundiwa. Ka ku ya ka buka ya mwa Bibele ya Jonasi, muta mupolofita Jonasi naa filwe musebezi ki Mulimu wa kuli a yo shaela lushango lwa katulo mwa muleneñi wa Asirya wa Ninive, Jonasi naa sabezi kwa sibaka si sili! (Jonasi 1:1-3) Mwendi Jonasi naa ezize cwalo kabakala kuli Maasirya ne ba zibahala hahulu ka ku sabisa.

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele za Sepeha

Mupolofita Nahumi wa mwa Bibele naa talusize kuli Ninive ki “musima wa litau” mi ki “munzi wa mali.” Naa ekelize kuli: “Ha u tuheli ku  hapa. Ku utwahala lilata la sime, ni lilata la mautu a likoloi, ku likita kwa lipizi ni ku tulaka kwa makoloi. Mupahami wa pumba, ku benya mukwale, ku myamyata lilumo; ba ba bulailwe ki ba bañata, ba eza libunda-tuna la litupu, mi ha ku bonwi ko ku si na litupu; batu ba sitatalela fahalimu a zona.” (Nahumi 2:11; 3:1-3) Kana litaba ze ezahezi za lumelelana ni mo Bibele i taluseza Asirya wa kwaikale?

Buka ye bizwa Light From the Ancient Past i bulela kuli Maasirya ne ba li “sicaba sa lindwa se si situhu, se ne si sabiwa hahulu kabakala mo ne si lwanisezanga lila za sona.” Manzwi a latelela naa bulezwi ki Ashurnasirpal II ya naa li yo muñwi wa malena ba Asirya ya naa itundumuna ka mwa naa nyandiselize batu be ne ba mu fetuhezi:

“Ne ni yahile limota fa makenelo a munzi wa hae, mi na bua matalo a baana kaufela ba ne ba li bazamaisi ili be ne ba ni fetuhezi, mi na apesa limota leo ka matalo a bona, ba bañwi na ba beya mwahalaa limota leo, ba bañwi naa ba kokotela fa misumo fapilaa limota leo, . . . mi na pumaka mazoho ni mahutu a makwambuyu ba mulena be ne ba ni fetuhezi. . . . Batu ba bañata be ne ni hapile kwa sicaba seo naa ba cisa ka mulilo, ba bañwi ba bañata na ikungela bona sina lihapwa.” Bapumbuli ha ne ba izo pumbula mandu mo ne ku pilanga malena ba Asirya ne ba izo fumana mamota a kabisizwe ka maswaniso a bonisa mo ne ba nyandiseza bahapiwa ba bona ka situhu se si maswe.

Ka silimo sa 740 B.C.E., Asirya ne i tuzi Samaria, muleneñi wa mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo, ni ku hapa batu ba mwa muleneñi wo. Hasamulaho wa lilimo ze 8, Asirya ya taseza Juda. * (2 Malena 18:13) Mulena Senakeribi wa Asirya naa tokwa kuli Mulena Ezekiasi wa Juda a mu life litalenta za gauda ze eza mashumi a malalu ni litalenta za silivera ze eza mianda ye milalu. Bibele i bulela kuli Mulena Ezekiasi naa lifile tifo yeo. Nihakulicwalo, Senakeribi naa pihelezi kuli munzi wa Jerusalema, wona o ne u li muleneñi wa Juda, u koze ku yena.—2 Malena 18:9-17, 28-31.

Kwa Ninive bapumbuli ne ba fumani taba ye ñozwi ya likezahalo ze swana zeo mwa litaba ze ñozwi ze ne ezahalile mwa bupilo bwa Senakeribi. Mwa litaba ze ñozwi fa litapa la lizupa, Mulena wa Asirya naa itundumuzi cwana: “Haili Ezekiasi wa Mujuda naa si ka ipeya kwatasaa tamaiso ya ka, na taseza minzi ya hae ye tiile ye 46, ni minganda ya masole ni minzinyana ye miñata ye ne li bukaufi ni minganda yeo, mi na (i) hapa . . . Yena [Ezekiasi] na mu eza sina mutu ya li mwa tolongo mwa muleneñi wa hae wa Jerusalema, a ba sina nyunywani ye kwalezwi mwa sitantwe.” Senakeribi cwale u li Ezekiasi naa mu lumezi “litalenta za gauda ze 30, litalenta za silivera ze 800, macwe a butokwa, . . . (ni) mifuta kaufela ya maluwo a butokwa,” ili ku tunafaza palo ya litalenta za silivera za naa amuhezi luli.

Kono mu lemuhe kuli Senakeribi ha ipapati kuli naa tuzi Jerusalema. Mane, ha ku na sa bulela ka za mo ne i tulezwi mpi ya hae ka maata a Mulimu. Ka ku ya ka Bibele, lingeloi la Mulimu ne li bulaile masole ba Asirya ba 185,000 mwa busihu bu li buñwi. (2 Malena 19:35, 36) Caziba ya bizwa Jack Finegan u bulela kuli: “Bakeñisa buitundumuni bo bu bonahala mwa litaba ze ñozwi za malena ba Asirya, ha lu koni ku libelela kuli Senakeribi na ka bulela ka za ku tulwa ko.”

 Bupolofita Bwa Bibele Bwa Sepeha

Lilimo ze bato ba ze mwanda pili mubuso wa Asirya u si ka wa kale, Isaya naa bulezi kuli Jehova Mulimu naa ka atula batuli bao ba ne ba na ni buikuhumuso kabakala bumaswe bo ne ba ezize kwa batu ba hae. Jehova naa bulezi kuli: “Na Muñaa Bupilo, ni ka nata mulena wa Asirya, kabakala likezo za buikuhumuso bwa pilu ya hae, ni kabakala buikanyiso bwa meeto a hae.” (Isaya 10:12) Ku tuha fo, mupolofita wa Mulimu Nahumi naa polofitile kuli muleneñi wa Ninive ne u ka lobelwa, minyako ya ona ne i ka kwalulelwa lila za ona, mi balibeleli ba muleneñi wo ne ba ka baleha. (Nahumi 2:8, 9; 3:7, 13, 17, 19) Mupolofita Zefania ya bulezwi mwa Bibele naa ñozi kuli muleneñi wa Ninive ne u ka fetuha “matota.”—Zefania 2:13-15.

Bupolofita bo, bo ne bu bulezi za ku sinyiwa kwa Ninive ne bu talelelizwe ka 632 B.C.E. Ka silimo seo Ninive ne i komilwe ki limpi za Mababilona ni Mamede, ili ku feza mubuso wa Asirya ka mukwa o swabisa. Taba ye ñwi ye ñozwi ya mwa Babilona ye bulela ka za kezahalo yeo i bulela kuli bahapi “ne ba lobezi tutu ye tuna ye ne i li mwa muleneñi wo ni mwa tempele” mi ba fetula Ninive ku ba “litota.” Kacenu le, matota a muleneñi wa Ninive a zibahalela fa tulundu-lundu to tu kwa likamba le li kwa upa wa nuka ya Tigris, ili mabapa ni tolopo ya Mosul ye mwa Iraq.

Hape sinyeho ya Asirya ki ye ñwi ya likezahalo ze ne talelelize bupolofita bo buñwi bwa Bibele. Ka silimo sa 740 B.C.E., pili mubuso wa Asirya u si ka sinyiwa kale, ne u hapile mubuso wa masika a lishumi a Isilaele. Ibato ba ka nako ye swana yeo, mupolofita wa Mulimu Isaya naa polofitile kuli Jehova naa ka “loba Asirya,” ni ku mu ‘hatikela,’ ni ku kutisa Maisilaele kwa naha ya habo bona. Isaya naa ñozi kuli: ‘Masialeti a sicaba sa hae aa siilwe mwa naha ya Asirya Mulimu u ka a kopanya.’ Hamulaho wa lilimo ze bato ba 200 kwa ezahala ona cwalo feela!—Isaya 11:11, 12; 14:25.

Bibele I lu fa Sepiso ye lu Kona ku Sepa

Lilimo-limo pili Ninive i si ka sinyiwa kale, malena ba Asirya inze ba sa li ba ba sabisa kwa lila za bona, Isaya naa polofitile kuli ne ku ka taha mulena ya ipitezi. Isaya naa ñozi kuli: “Lu pepezwi mwana, lu filwe wa mushimani: Bulena bu ka bewa fa liheta la hae; mi u ka bizwa . . . Mulena wa Kozo. U ka hulisa mubuso, ni ku tiisa kozo ye sa feli mwa lubona lwa Davida ni mwa mubuso wa hae; u ka u zamaisa ni ku u tiisa ka likatulo ni ka mulao, cwale, ni ku ya ku ile. Ki sona sa tukufalezwi ku eza Muñaa Bupilo wa limpi.”—Isaya 9:6, 7.

“Mulena wa Kozo,” yena Jesu Kreste, u ka busa lifasi kaufela. Samu 72:7, 8 i bulela kuli: “Mwa linako za hae, ya na ni niti u ka konda; mi kozo i ka ya i ekezeha, ku fitela kweli ha i ka fela. U ka busa, ku kalela kwa liwate le liñwi, ku ya ku le liñwi; ku zwa kwa Nuka [ya Eufrati], ku ya kwa [mafelelezo] a lifasi.”

Ka ku itusisa “Mulena wa Kozo” yo ya maata, Jehova Mulimu u ka taleleza sepiso ye kwa Samu 46:8, 9, ye li: “A mu teñi, mu buhe misebezi ya Muñaa Bupilo, lisinyehelo za ezize mwa lifasi. Ki Yena ya yemisize lindwa mane ni kwa mafelelezo a lifasi; u lobile buta, u pumile lilumo fahali, u cisize makoloi ka mulilo.”

Bupolofita bwa Bibele bo, bu si ka talelezwa kale, Lipaki za Jehova ba sweli ku eza musebezi wa ku luta batu ku pila ka kozo sina mwa naa ezelize Jesu. Kaniti, Mulimu ki yena ya ka taleleza bupolofita bo bu ñozwi kwa Isaya 2:4, isiñi batu. Bupolofita bo bu bulela kuli: “Ka mikwale ya bona ba ka tula mihuma, ka malumo a bona ba ka tula licekesi; sicaba se siñwi ha si sa na ku pumela se siñwi ka lilumo, mi ha ba sa na ku ituta ndwa.” Kono kacenu, lifasi ni baeteleli ba lona ba sinyezanga masheleñi a eza madola a mañata-ñata ku za lindwa ka silimo!

Litaba za niti ze ezahezi ze ñozwi mwa Bibele ni bupolofita bwa yona bo bu nepahezi li bonisa kuli Bibele ki buka ye ipitezi, ili ku bonisa batu ba ba bata niti kuli kaniti ki buka ye lu swanela ku sepa. Mwa taba ye tatama kwa litaba za ka ku tatamana ze, lu ka nyakisisa Babilona wa kwaikale, ona muleneñi wa mubuso o mutuna wa bulalu o bulezwi mwa Bibele.

[Litaluso za kwatasi]

[Limapa ze fa likepe 28]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MUBUSO WA ASIRYA

MEDIA

ASIRYA

Khorsabad

Ninive

Kala

Ashuri

Babilona

Tigris

Eufrati

Liwate la Mediteranea (Liwate le Lituna)

Samaria

Jerusalema

EGEPITA

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Lipoho ze tuna ze nee na ni mafufa ni litoho ze swana ni litoho za batu ne li yemisizwe kwa mandu a malena ba Asirya

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Litapa fo ku ñozwi manzwi a Senakeribi a ku itundumuna ka za mwa naa taselize Juda

[Siswaniso se si fa likepe 28, 29]

Siswaniso se si cakuzwi fa licwe se si bonisa bahapiwa ba ba buiwa inze ba pila

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 29]

Page 28, top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, winged bull and page 29, both images: Photograph taken by courtesy of the British Museum