Kana ku na ni ye mu Kona ku Sepa?

Ku na ni dokota ya naa ngiwa kuli ki yo muñwi wa batu ba pili ku fumana nzila ya ku kuyula ka yona butuku bwa mutu ya alafiwa. Niteñi, ka lilimo ze fitelela ze lishumi, ili ku zwa ka 1996, dokota yo ya naa kutekiwa hahulu naa ñolanga litaba za buhata a mano eza lipatisiso ze ne hatiswanga mwa limagazini ze kutekeha ze talusa ka za likalafo.

MUALAFI ya bizwa Steven L. Shafer naa bulezi manzwi a latelela mwa magazini ye bizwa Anesthesiology News: “Ha ni utwisisi ze kona ku tahisa kuli mutu a eze cwalo.”

Ki sika mañi se si kona ku tahiseza caziba ya kutekeha ku kwasheka batu? Ha mu nyakisise lika zee ne ze kona ku tahisa kuli mutu a eze cwalo.

● Mukwañuli. Mwa piho ye ñwi ye mwa mutende o bizwa New York Times, mualafi ya bizwa Jerome Kassirer, ya kile a okamelanga musebezi wa ku hatisa koranta ya The New England Journal of Medicine, u talusa kuli: “Babatisisi ha ba bata ku sepiwa ki likampani [ze panga milyani] ko ba fumana buñata bwa masheleñi a bona, ba banga ni mukwa wa ku bihelanga likampani zeo litaba ze li tabela ka ku bonisa kuli ki zona ze ba fumani mwa lipatisiso za bona.”

● Mutundameti wa ku bata ku peta nto ya lelile mutu. Ku lumelwa kuli, baituti ba sayansi ba mwa liyunivesiti za kwa Germany se ba lekile likweta baluti ba bona ka masheleñi a mañata-ñata kuli ba fiwe lilumbatina la Doktor (Dokota), ili lilumbatina le li bonisa kuli mutu u fitile fa mayemo a pahami mwa naha yeo. Mwa patisiso ye ne talusizwe mwa mutende o bizwa The New York Times ne ku fumanwi kuli buñata bwa baituti ba ba sa latelelangi mulao ne ba bulezi kuli ne ba “lela ku latelela milao ka tokomelo” hasamulaho wa ku fumana mayemo a pahami.

● Ku tokwa batu ba ba li mitala ye minde. Mwa mutende o bizwa The New York Times, caziba yo muñwi naa bulezi cwana ka za bana ba sikolo sa sekondari: “Lu kana lwa bulela kuli ha ba sa na likuka ze nde za ku latelela . . . Kono mwendi ki hande ku bulela kuli baluti ba bona ni sicaba kamukana ne  ba si ka ba luta likuka zeo ni ku ba tusa ku li latelela pili ba si ka ba kale mwa muinelo o ba li ku ona cwale.”

● Mikwa ye sa lumelelani ni likuka za bupilo. Mwa patisiso ye ama bana ba sikolo ba ba bato ba 30,000, 98 pesenti ya bona ne ba ize ba lumela kuli busepahali ki bwa butokwa mwahalaa batu ba ba li balikani. Niteñi, buñata bwa bana ba sikolo bao ne ba itumelezi kuli ne ba kile ba puma bashemi ba bona, mi 64 pesenti ya bona ne ba itumelezi kuli ba kile ba itusisa bupumi mwa tatubo mwahalaa silimo se si felile.

Likuka za Muzamao ze Nde Hahulu

Sina mo ku boniselizwe mwa kambokisi ka ka fa likepe le, batu ba bonahala kuli ba bupilwe ni mukwa wa ku sepa ba bañwi. Nihakulicwalo, Bibele i bulela taba ya niti ye li “mihupulo ya mutu ki ye maswe ku kala kwa bwanana bwa hae.” (Genese 8:21) Mu kona ku tula cwañi mihupulo ye maswe yeo ni ku hanyeza moya wa ku sa sepahala o atile hahulu kacenu? Likuka za Bibele ze latelela za kona ku mi tusa:

● “U si ke wa lelela wahenu bumaswe, haa nzaa yahile ni wena.”—Liproverbia 3:29.

Lilato le lu na ni lona ku mutu ye lu yahile ni yena li lu susueza ku eza lika ze mu tahiseza buiketo, isiñi ku mu eza maswe kabakala kuli u lu sepile. Sikuka seo ha ne si ka latelelwa, mifuta ye miñata ya buputeleli ye tahiswa ki mukwañuli ne i ka fela, ye cwale ka taba ye bulezwi kwa makalelo a litaba za ka ku tatamana ze, ya ku tula mulao ka ku lekisa milyani ya buhata.

● “Buhata bu nga nako ye kuswani kanti niti yona, i ina kuya-kuile.”—Liproverbia 12:19, “Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984.”

Batu ba bañata kacenu ba lumela kuli batu ba ba sepahala ba kona ku fumana taata ku kondisa lika mwa bupilo bwa bona. Kono mu ipuze kuli, ‘Ki sifi sa butokwa hahulu—ku fumana tuso ya swalele feela kamba ku fumana tuso ya ka nako ye telele, ye kopanyeleza ku ba ni maikuto a kuli mu na ni kalemeno ka kande ka busepahali?’ Mwanaa sikolo u kona ku puma ba bañwi ka za zibo ya hae kamba buikoneli bwa hae ka ku itusisa bupumi mwa litatubo, kono puzo ki kuli, musebelezo wa hae u ka yo ba o cwañi kwa sibaka sa mubeleko?

● “Mutu ya na ni niti mi a pila ka ku sepahala, u ka siyela bana ba hae mbuyoti mwamulaho wa hae.”—Liproverbia 20:7.

Haiba mu bashemi, mu tomele bana ba mina mutala o munde ka ku “pila ka ku sepahala.” Mu taluseze bana ba mina mo mu tuselizwe ki ku ba ni busepahali. Bana ha ba bona mushemi wa bona inze a pila ka busepahali, ni bona ba kona ku kalisa ku pila ka busepahali.—Liproverbia 22:6.

Kana likuka za Bibele ze sa zo bulelwa za sebeza luli? Kana lwa kona ku fumana batu ba ba sepahala kacenu?

[Manzwi a fa likepe 4]

Ka ku ya ka mutende o bizwa Le Figaro, buñata bwa batu ba mwa France “ba nahana kuli batu ba ba tompeha mwa sicaba—ili ba ba mwa litaba za bupolitiki, za lipisinisi, litaba ze ama sicaba, ni za sizo—ha ba sepahali, mi ni bona ha ba boni libaka le ba swanela ku bela ba ba sepahala.”

[Mbokisi fa likepe 5]

KANA LU BUPILWE NI MUKWA WA KU SEPA BA BAÑWI?

Lipatisiso ze ne ba ezize bo Michael Kosfeld ba ba li licaziba mwa tuto ya za mwa ku zamaiseza lipisinisi kwa Frankfurt University kwa Germany, ne li ba tahiselize ku lumela kuli ku sepa ba bañwi ki “mukwa wa ka taho o ba na ni wona batu.” Bo Kosfeld ne ba fumani kuli, batu ba babeli ha ba swalisana kamba ha ba eza lika hamoho, kwa booko bwa bona ku zwanga homoni ye bizwa oxytocin, ili ye ba tahiseza kuli ba kale ku sepana. Ba bulela kuli: “Mane ku sepa ba bañwi ki ye ñwi ya lika ze taluhanya batu kwa libupiwa ze ñwi za fa lifasi. Haiba ha lu na mukwa wa ku sepa ba bañwi, u zibe ha lu sa li batu.”