Buka ye mu Kona ku Sepa Kalulo 3-

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele ka za Babilona

Taba ye ki yona ya bulalu kwa litaba ze supile ze ka hatiswa ka ku tatamana mwa magazini ya “Mu Zuhe!” ili ze nyakisisa mibuso ye maata hahulu ya lifasi ye supile ye bulezwi mwa Bibele. Mulelo wa litaba ze ki ku bonisa kuli Bibele ya sepeha mi i tahile ka moya wa Mulimu ni kuli lushango lwa yona lu fa sepo ya kuli manyando a tahiswa ki lipuso za butu ze situhu ili ze busa batu ka buhateleli a ka fela.

BABILONA wa kwaikale ne li muleneñi o buheha, o no fumaneha mwa libala le li nunezi, ili limaili ze bato ba 50 (80 km) kwa mboela wa tolopo ya kacenu ya Baghdad. Muleneñi wa Babilona no bonahala kuli ha u koni ku kenwa ki lila kabakala mamota-tuna a ona a mabeli ni liabwa le ne li u potolohile. Muleneñi wo ne u zibahala hahulu ka litempele za wona ze buheha, masimu a fa miñambamo, ni litawala ze kwa litempele zeo. Ka ku ba o muñwi wa mileneñi ya kwaikale ye ne li ye mituna hahulu, muleneñi wa Babilona cwanoñu fa ne u bizizwe kuli ki muleneñi o makaza.

Mwa Bibele, Babilona i bizizwe kuli “Mufumahali wa mibuso” mi ne li yona muleneñi wa mubuso wa bulalu o maata hahulu wa lifasi o bulezwi mwa litaba za kwaikale ze ñozwi mwa Bibele. (Isaya 47:5) Ka ku swana ni mibuso ya Egepita ni Asirya ye ne busize pili mubuso wa Babilona u si ka busa kale, mubuso wa Babilona ne u tumile mwa litaba za kwaikale ze bulezwi mwa Bibele, ili ku lu tusa ku bapanya ze i bulela Bibele ka za mubuso wo ni litaba ze bulelwa ki licaziba.

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele za Sepeha

Buka ya Bibele ya Daniele i bulela kuli mutu wa libizo la Belishazare naa kile a busanga sina mulena wa Babilona. (Daniele 5:1) Kono kwamulaho  licaziba ba bañwi ba kile ba bulela kuli Belishazare niha naa na ni maata, naa si mulena. Kana Bibele ne i bushize? Bapumbuli ba pumbuzi mañetana a lizupa fo ku ñozwi litaba mwa matota a Ure mwa Mesopotamia. Litaba ze ñozwi ku le liñwi la mañetana ao li kopanyeleza tapelo ya Mulena Nabonidus wa Babilona ye ne bulela za “Bel-sar-ussur, mweli wa ka.” Buka ye bizwa New Bible Dictionary i bonisa kuli lika ze ñwi ze ne fumanwi hasamulaho li paka kuli Belishazare “naa buselize bo ndatahe ka nako ye ne fitelezi licika la puso ya bona,” mi buka yeo i bulela kuli “ka nako yeo kaufela naa ngiwa sina mulena luli.”

Litaba ze ezahezi hape li bonisa kuli Babilona wa kwaikale ne li muleneñi mo ne ku atile hahulu litaba za bulapeli, ze cwale ka tuto ya ku nuha ka linaleli ni bulauli. Ka mutala, kwa Ezekiele 21:21, lu bala kuli mulena wa Babilona naa lauzi ka za kuli a taseze Jerusalema kamba cwañi. Bibele i bulela kuli mulena a “tatuba sibiti.” Ki kabakalañi ha naa tatubile sibiti? Mababilona ne ba itusisanga libiti za lifolofolo ze ne ba fanga sina matabelo kuli ba zibe za kwapili. Buka ye bizwa Mesopotamian Astrology i lu bulelela kuli kwa sibaka feela si li siñwi sa Babilona wa kwaikale, bapumbuli ne ba fumani “libiti [za ku bupa fa lizupa] ze 32, ze ñozwi litaba za bunuhi.”

Mupumbuli ya zibahala hahulu ya bizwa Nelson Glueck naa kile a bulela kuli: “Se ni ezize musebezi wa ku pumbula ka lilimo ze 30 inze ni bapanyanga ze ni fumana ni ze i bulela Bibele, mi ni fumani kuli Bibele ha i bushangi ha i bulela za litaba ze ezahezi.”

Bupolofita Bwa Bibele Bwa Sepeha

Ne mu ka li ñi, haiba mutu yo muñwi a mi bulelela kuli muleneñi o mutuna o cwale ka Beijing, Moscow, kamba Washington, D.C. u ka ba matota mo ku si ke kwa yaha mutu hape? Ne mu ka honona taba yeo. Kono yeo ki yona taba ye ne i ezahalile kwa Babilona wa kwaikale. Ibato ba mwa silimo sa 732 B.C.E., ili lilimo ze bato ba 200 pili mubuso wa Babilona u si ka sinyiwa kale, Jehova Mulimu naa susumelize mupolofita wa Muheberu Isaya ku ñola bupolofita bo ne bu bulela za ku fela kwa mubuso o maata wa Babilona. Mupolofita Isaya naa ñozi kuli: “Babilona, lona libubo la mibuso, . . . u ka ba sina minzi ya Sodoma ni Gomora, nako ya sinyiwa ki Mulimu. Ha u sa na ku zuswa ni kamuta; batu ha ba sa na ku yaha mwateñi, ku zwa kwa lusika lo luñwi ku isa ku lo luñwi, ku ya ku ile.”—Isaya 13:19, 20.

Kono ki kabakalañi Mulimu ha naa polofitile za sinyeho ya Babilona? Ka 607 B.C.E., limpi za Mababilona ne li sinyize Jerusalema ni ku nga batu ba ne ba bandukile ku ba isa kwa Babilona, ko ne ba izo piliswa ka situhu. (Samu 137:8, 9) Mulimu naa polofitile kuli batu ba hae ne ba ka nyandiswa ka lilimo ze 70 bakeñisa likezo za bona ze maswe. Hasamulaho, Mulimu naa ka ba lukulula ili kuli ba kutele kwa naha ya habobona.—Jeremia 25:11; 29:10.

Sina mo ne li polofitezi Linzwi la Mulimu, ka silimo sa 539 B.C.E.—lilimo ze 70 za ku hapiwa  kwa Juda ha ne li tuha li fela—mubuso wa Babilona o no bonahala kuli ha u konwi ku tulwa wa tulwa ki limpi za Mamede ni Maperesia. Nako ha ne inze i ya, muleneñi wo wa fetuha matota, sina feela mo ne ku polofitezwi. Ha ku na mutu ya naa ka kona ku polofita kezahalo-tuna yeo. Ku si na ku kakanya, ku polofita, kamba ku bulela lika ze ka ezahala kwapili, ku taluhanya Musimululi wa Bibele—yena Mulimu wa niti, Jehova—kwa milimu ye miñwi.—Isaya 46:9, 10.

Bibele I lu fa Sepo ye Itingwa

Kono ku na ni bupolofita bo buñwi bo bu sweli ku talelezwa ka nzila ye makaza mwa miteñi ya luna. Bupolofita bo, bu ama Mulena Nebukadenezare wa Babilona ni tolo ya naa lolile ya siswaniso se situna. Siswaniso seo ne si aluzwi mwa likalulo ze ketalizoho, ili toho, sifuba ni mazoho, mba ni lilupi, linumbu, ni mahutu, mi likalulo zeo kaufela ne li ezizwe ka lisipi ze shutana-shutana. (Daniele 2:31-33) Likalulo za siswaniso seo ne li yemela milonga, kamba mibuso, ye ne i ka tatamana, ili ye ne kalile ka Babilona ni ku zwelapili cwalo mane ku to fita kwa mubuso wa lifasi wa Anglo-America, ili wona mubuso wa lifasi wa busupa o bulezwi mwa litaba za kwaikale ze mwa Bibele.—Daniele 2:36-41.

Daniele naa bulezi kuli mahutu ni minwana ya kwa mahutu ya siswaniso seo ne li ezizwe ka lika za mufuta o shutana hahulu ni lika ze ne i itusisizwe kwa likalulo ze ñwi. Ka mukwa ufi? Ne ku itusisizwe sipi ni lizupa ze zwakani mwa sibaka sa sipi feela. Daniele naa taluselize Nebukadenezare  kuli: “Sina mo bonezi sipi kuli i kopani ni lizupa, ki kakuli ba ka nyalana, mi ka manyalo ba kopanye masika a batu; kono ha ba na ku swalana hamoho, sina sipi ha i sa mumani ni lizupa.” (Daniele 2:43) Kaniti, sipi ni lizupa ha li zwakanywa ha li koni ku panga nto ye tiile; ha li na ku “swalana hamoho.” Taba yeo i iponahalela hande kacenu, ka mo li aluhanezi lifasi le lu pila ku lona ku za bupolitiki!

Daniele hape naa patuluzi taba ye ñwi ya butokwa ye ne i ka ezahala. Mulena Nebukadenezare mwa tolo ya hae naa boni licwe le ne li ketuzwi kwa lilundu le lituna. Licwe leo la nanulwa mi “la yo nata siswaniso kwa mautu a sona a sipi ni a lizupa, la a lobaka biemba-emba.” (Daniele 2:34) Taba yeo i talusañi? Daniele u alaba kuli: “Mwa mazazi a malena ao [mwa nako ye u ka busa mubuso wa lifasi wa mafelelezo], Mulimu wa mwa lihalimu u ka tahisa mubuso o si na ku sinyeha ku ya ku ile; mi bulena bwa ona ha bu na ku shimbulukela kwa sicaba si sili. Mubuso wo, u ka ketula ni ku feza mibuso kaufela; kono ona u ka ba teñi kamita ni ku ya ku ile.” (Daniele 2:44) Bupolofita bo, ne bu supa kwa Mubuso o no ka taha kwapili, o no ka shutana hahulu ni mibuso kaufela ye ba ziba batu. Mulena wa Mubuso wo ki Jesu Kreste, yena Mesia. Sina mo ku taluselizwe mwa litaba za pili kwa litaba ze za ka ku tatamana, Jesu u ka timeza Satani ni balateleli ba hae kaufela, ibe batu kamba libupiwa za moya, ili ku tahisa kozo ni swalisano mwa pupo kamukana.—1 Makorinte 15:25.

[Manzwi a fa likepe 11]

“Se ni ezize musebezi wa ku pumbula ka lilimo ze 30 . . . , mi ni fumani kuli Bibele ha i bushangi ha i bulela za litaba ze ezahezi.”—Nelson Glueck

[Mbokisi fa likepe 12]

NAA POLOFITILWE KA KU PUNDIWA FA LIBIZO

Bupolofita bo buñwi bo bu makaza hahulu bo ne bu bulezi za ku wa kwa Babilona ne bu ama mutu ya naa tuzi mubuso wo, yena Mulena Sirusi wa Peresia. Lilimo ze bato ba 200 pili Sirusi a si ka ba kale mulena, Jehova Mulimu naa mu pundile fa libizo ni ku polofita kuli ki yena ya naa ka tula mubuso wa Babilona.

Ka ku supa kwa kezo ya Sirusi ya ku tula Babilona, Isaya naa susumelizwe ku ñola kuli: “Muñaa Bupilo sa bulelela mutoziwa wa hae, yena Sirusi, ye ni sweli kwa lizoho la hae la silyo ku mu tulisa macaba a fapilaa hae, . . . ku kwalula likwalo fapilaa hae, mi minyako i si ke ya kwalwa, ki se.” Mulimu hape naa polofitile kuli Nuka ya Eufrati ne i ka kala.—Isaya 45:1-3; Jeremia 50:38.

Bo Herodotus ni bo Xenophon, licaziba ba Sigerike ba litaba ze ezahezi, ba paka kuli bupolofita bo bu makaza bo, ne bu talelelizwe. Ba talusa kuli Sirusi naa fapuzi mezi a mwa Nuka ya Eufrati, ili ku tahisa kuli mezi a mwa nuka yeo a fukuzehe. Kacwalo, limpi za Sirusi za kena mwa muleneñi wa Babilona ka ku itusisa minyako ye ne i siilwe inze i si ka kwalwa. Sina mo ne ku polofitezwi, mubuso o maata wa Babilona ne u wile “kapili,” mwa busihu bu li buñwi.—Jeremia 51:8.

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 12]

Babilona Yo Mutuna

Buka ya mwa Bibele ya Sinulo i bulela ka za lihule la swanisezo le li bizwa “Babilona yo mutuna.” (Sinulo 17:5) Lihule leo li yemelañi? Bupaki bu bonisa kuli li yemela kopano ya bulapeli.

Mwa muleneñi wa Babilona wa kwaikale ne ku na ni hahulu bulapeli, ne ku na ni litempele ze fitelela 50 ze ne neezwi kwa milimu ye shutana-shutana. Mababilona ne ba lumela mwa milimu ya silalu ni moyo o sa shwi o no shetumukelanga kwa lifasi le li maswe la bafu mutu ha shwa. Buka ye bizwa Funk & Wagnalls New Encyclopedia i bulela kuli, “Bupilo bwa kwa sibaka seo ha bu swani luli ni bwa fa lifasi, bona bu maswe, mi ki bwa manyando.”

Nako ha ne inze i ya, lituto zeo za yamba lifasi kaufela. Kacenu, lituto zeo kamba lituto za mufuta wo ze se cincizwe hanyinyani, za fumaneha mwa likeleke ze twi ki za Sikreste. Likeleke zeo kaufela, ki zona ze li kalulo ye tuna ya kopano ya bulapeli ya mwa lifasi kaufela ye bizwa Babilona yo Mutuna!

[Maswaniso]

Mababilona ne ba lapela milimu ya silalu. Lisupo ze yemela Sin, Shamash, ni Ishtar, ili milimu ye panga mulimu yo muñwi wa silalu li bonisizwe mwa maswaniso a

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Both images: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Siswaniso sa Babilona wa kwaikale se si swanisizwe ki mutu yo muñwi

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Liñetana la lizupa le li na ni libizo la Belishazare

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 10]

Time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris