Bibele Buka Ya Bupolofita Bo Bu Nepahalile Kalulo 1

“Ni ka ku Eza Sicaba se Situna”

Mwa litaba ze 8 ze ka tatamana za mwa Mu Zuhe!, ku ka nyakisiswa taba ya butokwa ya mwa Bibele, ili bupolofita bwa yona. Litaba zeo li ka mi tusa ku fumana likalabo kwa lipuzo ze: Kana bupolofita bwa mwa Bibele ki litaba feela ze nee ñozwi ki batu ba ba butali? Kana bupolofita bo, bu ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu? Lu mi mema ku tatuba litaba ze ñozwi mwa Bibele.

BATU ba mwa miteñi ya luna ba na ni moya wa ku kakanyanga lika kaufela, mi ki lona libaka batu ba bañwi ha ba sa lumeli litaba ze mwa Bibele. Ka bumai, batu ba bañata ba li ku ba, ba nyakisise ka tokomelo litaba ze ñozwi mwa Bibele. Ba nga Bibele ka ku ya feela ka litaba ze ba utwile. Lu sepa kuli mina ha mu lumeli feela litaba za kutwi ka za Bibele. Haiba ki cwalo, ha lu nyakisiseñi hamoho litaba ze ne ñozwi kwamulaho ze bonisa kuli Bibele ki buka ye nepahezi.

Lu ka kala ku nyakisisa litaba za muuna ya bizwa Abrahama, * ili mutu ya sa kutekiwa ki Bakreste, Majuda, ni Mamozilemu. Abrahama nee li Muheberu ya naa pilile ku kala ka silimo sa 2018 ku isa silimo sa 1843 B.C.E. *

Bupolofita bwa litaba za Abrahama ki bo buñwi bwa bupolofita bo ne bu ñozwi pili mwa Bibele, mi bupolofita bo bwa lu ama ni luna kacenu. (Mu bone mbokisi ye li,  “Mbuyoti Kwa ‘Macaba Kamukana.’”) Ka ku ya ka buka ya Bibele ya Genese, bupolofita bo, bu kopanyeleza litaba ze latelela: (1) Lusika lwa Abrahama ne lu ka ba sicaba se si situna. (2) Ba si ka ba kale sicaba se si situna, ne ba ka ba batanga mwa naha isili. (3) Ne ba ka lukululwa mi ne ba ka hapa ni ku yaha mwa naha ya Kanana. Cwale ha lu nyakisiseñi ka butungi litaba zeo.

Litaba ze Taalu za Bupolofita Bwa Butokwa Bwa Mwa Bibele

Bupolofita 1: “Ni ka ku eza sicaba se situna [Abrahama].”—Genese 12:2.

Talelezo ya bupolofita bo: Bana ba Abrahama ba ne ba simuluha ku Isaka ni Jakobo (ya naa bizwa hape kuli Isilaele) ne ba bile sicaba sa kwaikale sa Isilaele, ili sicaba se ne si ipusa ka malena a sona.

Litaba za kwaikale li patululañi?

● Bibele i talusa ka butungi lusika lwa Abrahama, mi i talusa ni za baikulu ba Abrahama ba ne ba simuluhile ku Isaka, Jakobo, ni kwa bana ba Jakobo ba lishumi ka ba babeli. Lusika lo hape lu kopanyeleza ni malena ba bañata ba ne ba busize Isilaele  ni Juda. Kwa malena bao, ba 17 kwateñi ba bulezwi mwa litaba ze mwa libuka li sili ze si za mwa Bibele, ili ku lumelelana ni litaba ze ñozwi mwa Bibele ka za mo baikulu ba Abrahama ba ne ba simuluhile ku Isaka ni Jakobo ne ba bezi sicaba. *

Bupolofita 2: “Baikulu ba hao ba ka ba baenyi mwa naha ye ñwi ye si ya bona; fo, ba ka pila ka butanga . . . Kono bona ba ka kutela kwanu ka lusika lwa bune.”—Genese 15:13, 16.

Talelezo ya bupolofita bo: Bakeñisa lukupwe lo ne lu kenezi naha ya Kanana, masika a mane a bana ba Abrahama naa pilile mwa Egepita, sapili ne ba li baenyi mwa naha yeo, kono hasamulaho ba ba batanga ba ne ba filwe musebezi wa ku folomanga litina ka ku itusisa lizupa ni musuhela. Ha lu nyakisisa situhulu sa lusika lu lu luñwi feela, ili lusika lwa Livi, mwanaa muikulu wa Abrahama, ya naa tutezi kwa Egepita ni ndatahe wa musupali, masika a mane ao, ki (1) Livi, (2) Kohati mwanaa hae wa mushimani, (3) Amirami muikulu wa Livi, ni (4) Mushe mwanaa Amirami muikulu wa Livi. (Exoda 6:16, 18, 20) Ka silimo sa 1513 B.C.E., Mushe naa etelezi bana ba Isilaele ku ba zwisa mwa naha ya Egepita.—Mu bone  linako ze ne ba pilile ku zona ba lusika lwa Abrahama ze bonisizwe kwatasi ni mbokisi ye li,  “Ku Bulela Linako ka ku Nepahala.”

Litaba za kwaikale li patululañi?

● James K. Hoffmeier caziba wa litaba za Testamente ya Kale ni litaba za bupumbuli za kwa libaka ze li bukaufi ni libaka za bucabela, u li litaba ze ñozwi za Egepita hamohocwalo ni bupaki bo bu zwelela fa lika za ku pumbula li bonisa kuli batu ba ba bizwa ma Semites (ba ba cwale ka Maheberu ba kwaikale) ne ba lumelezwanga ku kena mwa Egepita ni limunanu za bona ka linako za lukupwe. Kono kana Maisilaele ne ba bile batanga mwa Egepita, ni ku fiwa musebezi wa ku folomanga litina?

 ● Nihaike kuli litaba ze ba ñozi Maegepita ha li buleli luli ka za Maisilaele, maswaniso e ne ba pentile mwa mabita a bona ni miputo ya bona li paka kuli Maegepita ne ba itusisize bazwahule ku folomanga litina ka ku itusisa sileze ni musuhela. Ka ku lumelelana ni ze i bulela Bibele, litaba ze ne ba ñozi Maegepita li bonisa kuli basebelisi ne ba na ni mukoloko wa palo ya litina ze ne swanelwa ku ezwa ka zazi. (Exoda 5:14, 19) Hoffmeier u bulela kuli: ‘Litaba ze simuluha kwa Egepita li paka kuli bazwahule ne ba sebeliswa sina batanga . . . ka nako kaufela ye ne ba nyandisizwe Maisilaele. Ka bukuswani, ku kena mwa Egepita kwa Maheberu ba kwaikale . . . ka nako ya lukupwe ni ku eziwa batanga ku bonahala kuli ki litaba ze nepahezi.’

Bupolofita 3: “Ni ka fa . . . baikulu ba hao . . . naha kamukana ya Kanana.”—Genese 17:8.

Talelezo ya bupolofita bo: Nihaike kuli Mushe naa etelezi sicaba se si nyinyani sa bana ba Isilaele ku si zwisa mwa naha ya Egepita, Joshua mwanaa Nuni naa etelezi sicaba seo ku si kenya mwa naha ya Kanana ka silimo sa 1473 B.C.E.

 Litaba za kwaikale li patululañi?

● Caziba wa litaba za Egepita ya bizwa K. A. Kitchen naa ñozi kuli nihaike kuli bapumbuli ba kana ba palelwa ku lumelelana fa linako, “lu swanela ku ambola ka za ku kena kwa bana ba Isilaele mwa naha ya Kanana ni ku yaha mwateñi.”

● Bibele i bulela kuli Joshua naa ‘cisize [munzi wa mwa Kanana wa] Hazori ka mulilo.’ (Joshua 11:10, 11) Bapumbuli ne ba pumbuzi litempele ze taalu za Makanana mwa matota a munzi wo, ili ze ne sinyizwe luli. Hape ne ba fumani bupaki bo bu bonisa kuli munzi wo ne u cisizwe mwa lilimo za ma 1400 B.C.E. Litaba ze, za lumelelana ni ze i bulela Bibele.

● Munzi o muñwi wa Makanana o lu kona ku isa mamelelo ku ona ki munzi wa Gibioni, ili o ne u fumaneha likilomita ze 9.6 ku zwa kwa Jerusalema. Bapumbuli ne ba konile ku ziba munzi wo ha ne ba fumani mikoti ya likomoki ze tuna ze 30 ye ne ñozwi libizo la munzi wo. Magibioni ba kwaikale, ka ku shutana ni batu ba ne ba yahile mwa munzi wa Hazori, ne ba ezize kozo ni Joshua. Mi Joshua naa ba file musebezi wa ku ‘kanga mezi.’ (Joshua 9:3-7, 23) Ki kabakalañi ha naa ba file musebezi wo? Mañolo a 2 Samuele 2:13 ni Jeremia 41:12 a bonisa kuli naha ya Gibioni ne i na ni mezi a mañata. Kamukwaocwalo, ka ku lumelelana ni litaba za mwa Bibele, buka ye bizwa Archaeological Study Bible, New International Version i bulela kuli: “Mane naha ya Gibioni i zibahala hahulu ka mezi a yona a mañata mi ne ku na ni liweluwelu li li liñwi le li tuna ni maweluwelu a supile a ma nyinyani.”

● Kaniti batu ba bañata ba ba bulezwi mwa Bibele ba pakilwe ki litaba ze ñwi ze ñozwi mwa libuka za litaba ze ne ezahezi kwamulaho. Mukoloko wo, sina mo ku taluselizwe kwa makalelo, u kopanyeleza ni mabizo a malena ba 17, ili ba ba simuluha ku Abrahama mi ne ba busize Isilaele kamba Juda. Ba bañwi ku bona ki bo Akabe, Akazi, Davida, Ezekiasi, Manase, ni Oziasi. Kaniti mukoloko wa malena bao, ba ne ba zwa mwa lusika lu lu luñwi u fa bupaki bwa kuli sicaba se si bizwa Isilaele ne si keni mwa naha ya Kanana ni ku yaha mwateñi.

● Ka 1896, bapumbuli ne ba fumani licwe le li bizwa Merneptah mwa Thebes kwa Egepita. Licwe leo, li na ni litaba za buikankabeki bwa Faro Merneptah ka za ku taseza naha ya Kanana ibato ba ka 1210 B.C.E. Mwa litaba ze ñozwi kaufela, manzwi a fa licwe leo, ki ona a pili ku ama kwa Isilaele kwandaa litaba ze bulezwi mwa Bibele, ili ku fa bupaki bo buñwi bo bu bonisa kuli sicaba sa Isilaele ne si li teñi luli.

Mo lu Tusezwa ki Litaba za Bibele ze Ñozwi ka Butungi

Sina ha se lu boni, Bibele i na ni litaba ze tungile ka za batu, libaka ni likezahalo. Bakeñisa kuli litaba za mwa Bibele li ñozwi ka butungi, lu fumana bunolo ku li bapanya ni litaba ze ñozwi mwa libuka ze ñwi, kamukwaocwalo, lu fumana bupaki bo bu bonisa kuli bupolofita bwa mwa Bibele bu talelelizwe luli. Ha lu ama kwa litaba za Abrahama ni lusika lwa hae, bupaki bu bonisa kuli lisepiso za Mulimu ku yena ne li talelelizwe. Lusika lwa Abrahama ne lu bile sicaba, mi ne ba ezizwe batanga mwa Egepita, mi hamulaho ba yaha mwa naha ya Kanana. Litaba zeo kaufela li lu hupulisa manzwi a yo muñwi wa bañoli ba Bibele, yena Pitrosi, ya naa bulezi ka buikokobezo kuli: “Bupolofita ni kamuta ha bu si ka taha ka tato ya batu, kono batu ne ba bulezi se si zwa ku Mulimu ba nze ba susumezwa ki moya o kenile.”—2 Pitrosi 1:21.

Ka lilimo ze ñata-ñata hamulaho wa ku yaha mwa naha ya Kanana, Maisilaele ne ba kwenuhezi Mulimu wa bona, ili nto ye ne i ba tahiselize maswenyeho. Butata bo ni bona ne bu bulelezwi cimo ki bañoli ba Bibele, sina mo i boniseza taba ye tatama.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 25]

 MBUYOTI KWA “MACABA KAMUKANA”

Mulimu naa sepisize kuli batu ba “Macaba kamukana” ne ba ka fiwa mbuyoti ka lusika lwa Abrahama. (Genese 22:18) Libaka le lituna le ne li tahisize kuli Mulimu a eze lusika lwa Abrahama ku ba sicaba, nee li la kuli sicaba seo si tahise Mesia ya naa ka fa bupilo bwa hae kuli batu kaufela * ba piliswe. Kabakaleo, sepiso ya Mulimu ku Abrahama ya mi ama ni mina! Liñolo la Joani 3:16 li bulela kuli: “Mulimu u latile hahulu lifasi kuli mane naa file Mwanaa hae wa libanda, kuli mutu kaufela ya bonisa tumelo ku yena a si ke a timezwa kono a be ni bupilo bo bu sa feli.”

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 25]

 KU BULELA LINAKO KA KU NEPAHALA

Mutala o bonisa tuso ye lu fumana mwa Bibele kabakala kuli ki buka ye bulela linako ka ku nepahala, ki wo bonisizwe kwa liñolo la 1 Malena 6:1, ili mutala o bonisa nako yeo Mulena Salumoni naa kalisize musebezi wa ku yaha tempele mwa Jerusalema. Liñolo leo li li: “Ne se li myaha ye 480 [fo kikuli lilimo ze 479 ze kwanile], bana ba Isilaele ba li ku zwela kwa Egepita, Salumoni ha kala ku yaha Ndu ya Muñaa Bupilo ka mwaha wa bune wa puso ya hae mwa naha ya Isilaele, ka kweli ya Zivi, kikuli kweli ya bubeli.”

Linako ze bulezwi mwa Bibele li bonisa kuli silimo sa bune sa puso ya Salumoni nee li silimo sa 1034 B.C.E. Ha lu kuta mwamulaho ka ku bala lilimo ze 479 ze kwanile ku zwa silimo sa 1034 B.C.E., lu fumana kuli silimo sa mututo wa Maisilaele ku zwa mwa Egepita nee li silimo sa 1513 B.C.E.

[Mbokisi fa likepe 26]

ABRAHAMA NAA PILILE MWA LINAKO ZA KWAIKALE

● Matapa a lizupa a mwa lilimo za kwa makalelo a lilimo za ma 2000 B.C.E a kolohanya minzi ye na ni mabizo a swana ni mabizo a banabahabo Abrahama. Minzi yeo, i kopanyeleza cwalo ni munzi wa Pelegi, wa Serugi, wa Nakori, wa Tera, ni wa Karani.—Genese 11:17-32.

● Liñolo la Genese 11:31 li bulela kuli Abrahama ni lubasi lwa hae ne ba tutile ku zwa mwa “Ure wa Makalade.” Matota a munzi wo, ne a fumanwi mwa sibaka se si li mwahalaa Upa ni Mbowela ya naha ya Iraq. Bibele hape i bulela kuli Tera ndatahe Abrahama, naa shwezi mwa munzi wa Karani, ili munzi mwendi o ne u fumaneha mwa Turkey, ni kuli Sara musalaa Abrahama naa shwezi mwa muleneñi wa Hebroni, ili o muñwi wa mileneñi ya kale hahulu mo ku sa pila batu ni kacenu le o fumaneha mwa linaha za Siarabe.—Genese 11:32; 23:2.

[Chati/Siswaniso se si fa likepe 24, 25]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

 LINAKO ZE NE BA PILILE KU ZONA BA LUSIKA LWA ABRAHAMA NI MUTUTO WA BANA BA ISILAELE

(B.C.E.)

1843 Silimo sa timela Abrahama

Masika a mane a

baikulu ba Abrahama

Livi

1728 Jakobo u tutela kwa

Egepita ni lubasi lwa hae

1711 Silimo sa timela Jakobo Kohati

1657 Silimo sa timela Josefa Amirami

1593 Mushe wa pepwa Mushe

1513 Mushe u etelela Maisilaele

ku ba zwisa mwa Egepita

1473 Mushe wa timela.

Joshua u etelela

Maisilaele ku ba

kenya mwa naha

ya Kanana

Miteñi ya Baatuli

1117 Samuele u toza

Saule ku ba mulena

wa Isilaele wa pili

1107 Davida wa pepwa

1070 Davida u ba

Mulena wa Isilaele

1034 Salumoni u kalisa

ku yaha tempele

[Siswaniso]

Licwe la tulo le, fo ku cakuzwi manzwi a li, “Ndu ya Davida,” ki le liñwi la lika ze bonisa mabizo a malena ba ne ba simuluhile ku Abrahama, ili ba ne ba busize Isilaele kamba Juda

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© Israel Museum, Jerusalem/The Bridgeman Art Library International