Bibele Buka Ya Bupolofita Bo Bu Nepahalile Kalulo 2

Mu Zwe Mwa Babilona!

Litaba ze 8 ze tatamana za mwa Mu Zuhe! ze, li nyakisisa taba ya butokwa ya mwa Bibele, ili bupolofita bwa yona. Litaba zeo li ka mi tusa ku fumana likalabo kwa lipuzo ze: Kana bupolofita bwa mwa Bibele ki litaba feela ze nee ñozwi ki batu ba ba butali? Kana bupolofita bo, bu ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu? Lu mi mema ku tatuba litaba ze ñozwi mwa Bibele.

MWA taba ye feleli ya litaba ze za ka ku tatamana, ne lu nyakisisize litaba ze taalu za bupolofita bo bu fumaneha mwa Bibele, ili bo bu ama litaba za lusika lwa Abrahama. Bupaki bu bonisa kuli Mulimu naa talelelize lisepiso zeo ka sicaba sa Isilaele, ili sicaba se ne si simuluha ku Abrahama.

Naha ya Babilona ya kwaikale ne li ye ñwi ya linaha ze bulezwi hahulu mwa litaba za kwaikale ze ñozwi mwa Bibele, sihulu mwa lilimo za ma 600 B.C.E. Ha lu nyakisiseñi litaba ze taalu za bupolofita bwa mwa Bibele bo bu ama mubuso wo, kuli lu bone haiba litaba zeo li bonisa kuli ne li ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu.

Mupolofita Mushe naa file temuso kwa sicaba sa Isilaele wa kwaikale kuli: ‘Kono ha u libalelela luli  Muñaa Bupilo Mulimu wa hao, wa hanelela milimu i sili, wa i sebeleza, wa i kubamela, . . . U ka shwa luli.’ (Deuteronoma 8:19; 11:8, 9) Nihakulicwalo, sicaba sa Isilaele ne si kuta-kutezi ku kwenuhela Mulimu ka ku sebeleza milimu ya maswaniso.—1 Malena 14:22-24.

Nako ha inze i ya, Mulimu a tuhela ku bonisa pilu-telele kwa batanga ba hae ba ne ba sa sepahali ku yena, mi a ba tuhelela ku hapiwa ki Mababilona. Mwatasaa ketelelo ya Mulena Nebukadenezare, ili libizo le li peletelwanga hape kuli Nebukaderezare, mpi ya Mababilona ya taseza Isilaele, ni ku ambeka Jerusalema. Tasezo yeo ne li ya butokwa kamukwaufi? Ha lu nyakisiseñi za naa ñozi mupolofita Jeremia ibato to ba lilimo ze 20 pili kezahalo yeo i si ka ezahala kale.—Jeremia 25:1.

Bupolofita 1: “Kakuli [Maisilaele] ha mu si ka utwa manzwi a ka [Mulimu], a mu bone, ni ka lumela . . . Nebukaderezare mulena wa Babilona . . . mi ni ka ba tisa [Mababilona] ku to lwanisa naha ye, ni ba ba yahile mwateñi . . . Manaha a kaufela a ka eziwa matota ni nto ye komokwa; mi macaba ao, a ka sebeleza mulena wa Babilona myaha ye 70.”—Jeremia 25:8-11.

Talelezo ya bupolofita bo: Hamulaho wa ku ambeka Jerusalema ka nako ye telelenyana, Nebukadenezare a sinya Jerusalema ka 607 B.C.E. Hape naa hapile minzi ye miñwi ya Juda, ku kopanyeleza cwalo ni munzi wa Lakishi ni wa Azeka. (Jeremia 34:6, 7) Nebukadenezare a isa kwa Babilona buñata bwa batu ba ne ba bandukile sinyeho yeo, mi ba ba mwa butanga mwa Babilona ka lilimo ze 70.

Litaba za kwaikale li patululañi?

● Bibele i bonisa kuli Nebukadenezare nee li yena Mulena wa Babilona ka nako ye ne i sinyizwe Jerusalema. Bupaki bo bu fumanwi fa lika ze pumbuzwi bu lumelelana ni ze i bulela Bibele ka za ku ba teñi kwa Nebukadenezare. Mwa tolopo ya Florence, kwa naha ya Italy ku na ni kamendulu ka ka pangilwe fa licwe la onikisi, ili ka ka beezwi sicaba kuli ba buhange. Manzwi a mañwi a ñozwi fateñi a bulela kuli: “Nebukadenezare, mulena wa Babilona ka ku bonisa likute ku Merodaki, muñaa hae, naa pangisize nto ye mwa bupilo bwa hae.” Nebukadenezare naa busize ku zwa ka silimo sa 624 B.C.E. ku isa silimo sa 582 B.C.E.

● Buka ye bizwa The Bible and Archaeology i bulela kuli lika ze ne pumbuzwi mwa Lakishi ni lipatisiso ze ne ezizwe mwateñi li fa bupaki bo bu latelela: “Sinyeho ya mafelelezo ne li ye tuna, mi mulilo o ne u sinyize munzi [wa Lakishi] ne li o mutuna hahulu kuli mane macwe a pepa a na itusisizwe kwa miyaho, naa bulumukile ku ba bupi bwa pepa.”

Bupolofita 2: “Myaha ye 70 ha i se i felile bakeñisa Babilona, [na Jehova] ni ka mi hupula [mina Majuda ba ba li mwa butanga], ni mi eze ka manzwi a ka a mande, ni mi kutiseze mwa sibaka mo [mwa naha ya Juda].”—Jeremia 29:10.

 Talelezo ya bupolofita bo: Hamulaho wa lilimo ze 70 za ku ba mwa butanga, ili ku zwa silimo sa 607 B.C.E. ku isa silimo sa 537 B.C.E., Majuda ba ne ba li mwa buzike ba lukululwa ki Mulena Sirusi wa Peresia mi a ba lumeleza ku kutela kwa naha ya bona kuli ba yo yaha sinca tempele mwa Jerusalema.—Ezira 1:2-4.

Litaba za kwaikale li patululañi?

● Kana Maisilaele ne ba li batanga mwa Babilona ka lilimo ze 70 sina mo ne i polofitezi Bibele? Ha mu bone manzwi a naa bulezi Ephraim Stern, caziba wa Muisilaele ya cuukile hahulu mwa litaba za ku pumbula, a li: “Ha ku na bupaki bo bonisa kuli ne ku na ni batu ba ne ba pilile mwa naha ya Isilaele ku zwa silimo sa 604 B.C.E. ku isa silimo sa 538 B.C.E. Ha ku na munzi ni o mu kana o ne u yahilwe sinca kwa minzi kaufela ye ne sinyizwe ki Mababilona mwahalaa nako yeo.” Lilimo za ku zwa 604 B.C.E. ku isa 538 B.C.E. ze bulelwa kuli ne ku sina batu ba ne ba izo yaha sinca libaka za Isilaele ze ne hapilwe ki Mababilona, li lumelelana hahulu ni nako yeo Maisilaele ne ba li batanga mwa Babilona ku zwa silimo sa 607 B.C.E. ku isa silimo sa 537 B.C.E.—2 Makolonika 36:20, 21.

● Batu ba linaha za kwaikale ze ne fumaneha mwa Mesopotamia ne ba ñolanga litaba za bona fa matapa a lizupa. Litapa le liñwi le li tiile la lizupa, le li bizwa Cyrus Cylinder, ne li ñozwi ibato ba mwa 539 B.C.E., ili silimo seo Mulena Sirusi wa Peresia naa hapile Mubuso wa Mababilona. Manzwi a mañwi a ñozwi fateñi a bulela kuli: “Ki na Sirusi, . . . mulena wa Babilona.” Manzwi ao a sa zwelapili ku bulela kuli: “Naa kutiseza kwa minzi ye kenile [ye ñwi ya minzi yeo ki ye se i bulezwi fahalimu] mwa buse bwa Nuka ya Tigris, miyaho ya ku lapelela ye ne se i sinyizwe ka nako ye telele, ni maswaniso a naa banga mwateñi . . . (Hape) ne ni kubukanyize batu kaufela ba ne ba pilanga mwateñi (sapili) ni ku (ba) kutiseza naha ya bona.”

Litaba ze bulezwi mwa buka yeo li lumelelana ni bupolofita bwa Bibele bo bu bulela kuli Majuda ba ne ba hapilwe ne ba ka kutela kwa naha ya bona, ili bupolofita bo ne bu ñozwi ibato ba lilimo ze 200 pili kezahalo yeo i si ka ezahala kale.

Bupolofita 3: “Babilona, lona libubo la mibuso, ni bunde bo bu bubekwa ki Makalade, u ka ba sina minzi ya Sodoma ni Gomora, nako ya sinyiwa ki Mulimu . . . batu ha ba sa na ku yaha mwateñi.”—Isaya 13:19, 20.

Talelezo ya bupolofita bo: Ka nzila ye komokisa hahulu kwa ba ni cinceho ye tuna, mubuso wa lifasi o maata wa Babilona wa tulwa ki limpi za Mamede ni Maperesia mwa silimo sa 539 B.C.E. * Ku zwa fo, muleneñi wa Babilona ne u si ka tiya hape. Kono wa kala ku shandauka hanyinyani-hanyinyani ku fitela u ba matota ‘mo ku si ka yaha mutu.’—Jeremia 51:37.

Litaba za kwaikale li patululañi?

● Muleneñi wa Babilona ne u yundile ka ku tala kuli mane caziba ya bizwa Tom Boiy naa bulezi kuli “Licaziba ba litaba za kwaikale ba kwa Wiko ni bazamai ba mwa linako za ma 1500 ku isa 1700,” ili ba ne ba na ni liseli ka za butokwa bwa muleneñi wo, ne ba fumani taata ku fumana “fo ne u banga luli muleneñi wo.”

● Ka silimo sa 1919, muuna ya bizwa H. R. Hall, mubabaleli wa lika za kwaikale za kwa Egepita ni Asiria ze mwa British Museum, naa talusize Babilona kuli: ‘Ki libunda la macwe a mamota a ne a wisizwe ili a mwa mushabati o muñata.’

Lu itutañi hamulaho wa ku nyakisisa talelezo ya bupolofita bo kaufela? Lwa iponela hande fo ku sweu kuli Bibele ki buka ye na ni bupolofita bo bu nepahezi. Bupolofita bo bu ama Juda ni Babilona ne bu talelelizwe sina feela mo ne bu polofitezwi!

Munzi wa Jerusalema ne u sinyizwe bakeñisa kuli batu ne ba si ka utwa litemuso ze ne ba filwe ki Mulimu za kuli ba tuhele mizamao ya bona ye maswe. Hasamulaho wa lilimo ze 70 ze ne polofitilwe kuli ki yona nako yeo Maisilaele ne ba ka ba batanga mwa Babilona, Maisilaele ne ba lumelelizwe ku kutela kwa naha ya bona mwa Jerusalema. Muleneñi wa kwaikale wa Babilona ne u sinyizwe sina mo ne ku taluselizwe mwa bupolofita, mi ku fitela ni kacenu le ha ku na mutu ya yahile fo ne u banga muleneñi wo. Niteñi bupolofita bo kaufela ki kalulo feela ye nyinyani ya litaba za bupolofita bo bu fumaneha mwa Bibele.

Taba ye tatama i ka nyakisisa bupolofita bo bu ama likezahalo za mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. Bupolofita bo ne bu talelelizwe bo, hape bu lu tusa ku ba ni buikolwiso bwa kuli Bibele ki buka ye nepahezi.

[Litaluso za kwatasi]

[Caption on page 30, 31]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

LINAKO ZA LIKEZAHALO ZA MWA BABILONA

c. 732 B.C.E.: Isaya u

polofita za ku wa

kwa Babilona

(B.C.E.)

647 Jeremia u ketiwa ku

ba mupolofita

632 Mubuso wa Babilona u

tula mubuso wa Asiria

625 Silimo sa kala ku

busa Nebukadenezare

617 Daniele ni Ezekiele ba

iswa kwa Babilona

607 Nebukadenezare u Majuda ne ba li

sinya Jerusalema batanga mwa Babilona

ka lilimo ze 70

582 Silimo se i fela puso

ya Nebukadenezare

539 Mubuso wa Babilona u

tulwa ki mubuso wa

Mamede ni Maperesia

537 Majuda ba ne ba hapilwe

ba lumelezwa ku kutela

kwa Jerusalema

[Siswaniso se si fa likepe 30]

Mañolo a kwa Lakishi a lumelelana ni za naa talusize Jeremia ka za ku hapiwa kwa Juda ki Mababilona

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Likepe 12, Liñolo la kwa Lakishi: Photograph taken by courtesy of the British Museum; likepe 13, Cyrus Cylinder: © The Trustees of the British Museum

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 31]

Fa litapa la lizupa le li bizwa Cyrus Cylinder, ku taluswa za mukwa wa Sirusi wa ku kutisanga batu ba ne ba hapilwe kwa linaha za habobona