Butata bo bu Ipitezi bwa Mabasi a na ni Bana ba Mwendakumongo

● Ka ku ya ka caziba wa litaba za mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo Dr. Patricia Papernow, kelezo ye kona ku tusa mabasi a bashemi ni bana ba bona ba ku ipepela ha i koni ku tusa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo. Ku eza cwalo ku swana inge ku lika ku itusisa mapa ya mwa tolopo isili kuli i lu tuse ku ziba nzila ye lu swanela ku fita mwa tolopo ye ñwi.

Niti kikuli, butata bo bu mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo bu ipitezi mi hape ki bo butuna ku fita bwa mwa mabasi a bashemi ni bana ba bona ba ku ipepela. Mane caziba ya bizwa William Merkel u talusa kuli swalisano ya mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo i taata hahulu ku fita swalisano ifi kamba ifi ya mwahalaa batu.

Ha u bona mabasi a na ni bana ba mwendakumongo a taata cwalo, ki lika mañi ze kona ku a tusa ku kondisa? Swalisano ya mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo i kona ku bapanywa kwa mingundo ya masila a ngungahanyizwe hamoho. Nihaike kuli mingundo yeo i banga ye si ka tiya mutu ha kala ku luka, haiba i lukiwa hande, lisila ha se li felizwe ku lukiwa la tiyanga inge lisila le li nca.

Ha lu nyakisiseñi butata bo buñwi bo bu fumaneha hahulu mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo ni lika ze tusize mabasi a mañwi a cwalo ku pilisana hande. Mi kihona lu ka bala za mabasi a mane a na ni bana ba mwendakumongo a konile ku kondisa.

 BUTATA 1: ZE NE BA ISEPISA HA LI SA TALELEZWI

Bo Gloria * ba li: “Ne ni isepisize kuli ha ne ni ka lata hahulu bana ba bo muunaa ka ni ku ba babalela hande ne ba ka ni nga sina maa bona, kono ni ha se ku fitile lilimo ze 8 ha ba ni ngi kuli ni maa bona.”

BATU ba ba kenanga mwa manyalo inze ba na ni bana ba ku sili hañata ba isepisanga kuli lika kaufela li ka zamaya hande. Bashemi ba ba mwa manyalo a cwalo, ba sepanga kuli ba ka kona ku tatulula kamba ku sa eza mafosisa a ne ba ezize mwa linyalo la bona la pili. Mi ba sepanga kuli ba ka babalelwa ni ku latiwa hahulu ku fita mo ne ku inezi mwa linyalo le ne ba li ku lona. Lika ze ñwi ze ba isepisanga ki lika ze sa konahali ku talelezwa, kono li tahisanga lipilaelo ha li sa talelezwi. Sina Bibele ha i bulela kuli: “So sepile ha si liyeha ku taha, pilu i tahelwa ki ndiulu.” (Liproverbia 13:12) Mu swanela ku ezañi haiba mu lobehile pilu bakeñisa kuli lika ze ne mu isepisize ha li si ka talelezwa?

ZE MU SWANELA KU EZA

Mu si shweli mwa pilu haiba mu zwafile, ka ku sepa kuli ku zwafa ko mu ikutwa ku ka i felela feela. Kono mu lemuhe nto ye ne mu isepisize ye si ka talelezwa ye tahisa kuli mu zwafe. Kihona mu ka nyakisisa libaka ha ne mu isepisize nto yeo, kuli mu utwisise libaka ha mu bata kuli i talelezwe. Ku tuha fo, mu like ku isepisa lika ze kona ku talelezwa ka nako ya cwale. Ki ye mitala ye miñwi:

1. I sali kwa makalelo, ni ka lata bana ba bakuluna mi ni bona ba ka ni lata.

Libaka ha ne ni isepisa cwalo: Mwa bupilo bwa ka ne ni lakaza ku ba mwa lubasi lo lu latana hahulu.

Ze ni swanela ku isepisa: Nako ha inze i ya, lu ka kona ku latana mwahalaa luna. Sa butokwa ka nako cwale kikuli lu iketile mi lwa fiwa likute mwa lubasi lwa luna.

2. Mañi ni mañi mwa lubasi u ka twaela kapili bupilo bo bunca.

Libaka ha ne ni isepisa cwalo: Lu itukiselize bupilo bo bunca.

Ze ni swanela ku isepisa: Hañata batu ba mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo ba nganga lilimo ze mwahalaa zee ne ni ze supile kuli ba fite fa ku twaelelana hande. Butata bo lu na ni bona, ki butata bo ba talimana ni bona ba bañwi.

3. Ha lu na ku kanananga ka za masheleñi.

Libaka ha ne ni isepisa cwalo: Lilato li ka lu tusa ku ambuka ku kanananga fa lika ze nyinyani.

Ze ni swanela ku isepisa: Butata bwa masheleñi bo ne lu na ni bona mwa manyalo a luna a pili ne li bo butuna hahulu. Mwendi kwa makalelo bakuluna ni na, ha lu na ku lukuluha ku itusisa masheleñi a luna mwa lubasi.

 BUTATA 2: ZE KONA KU MI TUSA KU UTWISISANA

Bo Yoshito ba li: “Lwa twaela bupilo bo bunca kapili, mi mañi ni mañi mwa lubasi lwa luna lo lunca a ikutwa ku lukuluha isali kwa makalelo.”

Tatsuki, mwanaa basali ba bo Yoshito, u li: “Ne ku ni ngezi lilimo ze lishumi kuli ni kalise ku isa pilu ku za ku tusa ku kondisa lubasi lwa luna.”

KA KU swana ni bo Yoshito ni Tatsuki, batu ba ba mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo ba kona ku palelwa ku utwisisana hande. Ki kabakalañi batu mwa lubasi ha ba tokwa ku utwisisana? Ha ku ba ni butata, mu kana mwa matukela ku bu tatulula. Kono kuli mu tatulule hande butata, mu tokwa pili ku utwisisa lubasi lwa mina.

Bakeñisa kuli ze lu bulela za kona ku yaha ba bañwi kamba ku ba utwisa butuku, lu swanela ku tokomelanga mo lu ambolisanela ni ba bañwi. Sina Bibele mo i bulelela kuli: “Lifu ni bupilo li mwa maata a lilimi.” (Liproverbia 18:21) Mwa sibaka sa ku bulela ka mukwa o ka tahisa kuli lu palelwe ku utwisisa ba bañwi, lu kona ku bulela cwañi ka mukwa o kona ku lu tusa ku ba utwisisa?

ZE MU SWANELA KU EZA

• Mu iyakatwe ba bañwi ni ku lika ku utwisisa maikuto a bona ku fita ku matukelanga ku ba nyaza. Ka mutala:

Haiba mwanaa mina a bulela kuli, “Ni tonda bo ndate,” mu bonise kuli mwa utwisisa maikuto a hae. Ku fita ku bulela kuli, “Bo ndataho ba ba ni nyezi ba ku lata, mi ba fita bo ndataho ba ba ku pepa,” mu like ku bulela kuli: “Na utwisisa mo u ikutwela. Ha ku ni taluseze, ki sika mañi se si tahisa kuli u ba tonde hahulu?”

Ku fita ku nyaza bakumina bo mu sa zo nyalana ni bona, ka ku bulela kuli, “Mwanaa mina naa si ke a ba ni kashwau kambe ne mu mu utile hande,” mu taluse mo mu ikutwela. Mu like ku bulela kuli: “Ni kupa ku ni hupuliseza Yuyi kuli a ni tolisange ha kuta fa lapa. Ni ka ikutwa hande ha ka ezanga cwalo.”

• Mu like ku zibana ha mu ca lico hamoho, ha mu eza lika za ku itabisa ka zona, ni ha mu lapela hamoho.

• Mu kopanange sina lubasi kamita, mi mañi ni mañi a bange teñi. Mu fange kolo ku mañi ni mañi ya ku fitisa maikuto a hae ku si na ku mu kauleza, mi ha eza cwalo a kalisange pili ka ku bulela litaba ze nde ka za lubasi lwa mina lo lu nca, kihona a ka bulela za taba ye mu bilaeza. Mu bonise likute niha mu sa lumelelani ni za bulela yo muñwi, mi ufi kamba ufi ya ikutwa kuli wa ziba mwa ku tatululela butata bo bu li teñi, a fiwe kolo ya ku fitisa maikuto a hae.

 BUTATA 3: ZE MU SWANELA KU EZA KULI MAÑI NI MAÑI A IKUTWE KU BA KALULO YA LUBASI

Bo Walt ba li: “Musalaa ka ni bana ba hae ba ikambotanga kwa mukunda kihona ba ni atumela ni lipilaelo za bona. Ni ikutwa kuli ha ba ni ngi ku ba yo muñwi wa mwa lubasi lwa bona.”

SE SI tahisanga kuli ku be ni butata bo bu sa zibahali fo bu zwelela mwa lubasi ki taba ya kuli yo muñwi u ikutwa kuli ba bañwi ha ba mu ngi kuli ki wa mwa lubasi lo. Ka mutala:

• Bana ba ba utwananga hande ni baana ba ba ka nyala bo maa bona kamba basali ba ba ka nyalwa ki bo ndataa bona ba fitanga fa ku sa utwana ni bona hamulaho wa linyalo.

• Mushemi utwela lifufa mwana wa mwendakumongo wa lilimo ze silezi.

• Litaba za mwa lapa ze si na ni mo li inezi li tahisa likomano ze tuna.

Haiba lubasi mo ku na ni bana ba mwendakumongo lu sa utwani hande, taba yeo ya kona ku bilaeza bashemi ba ba pepa bana bao. Bo Carmen ba li, “Ku lika ku tatulula butata bo bu mwahalaa bo muunaa ka ni bana ba ka, ki nto ye taata hahulu.”

Sikuka sa mwa Bibele se si zibahala hahulu sa kona ku tusa mwa miinelo ye cwalo. Jesu naa bulezi kuli: “Lika kaufela ze mu bata kuli batu ba mi ezeze, mu ba ezeze zona mina.” (Mateu 7:12) Batu ba ba mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo ba kona ku ezañi kuli mañi ni mañi a ikutwe kuli ki yo muñwi wa lubasi lwa bona?

ZE MU SWANELA KU EZA

• Nto ye mu swanela ku tokomela pili ki linyalo la mina. (Genese 2:24) Mu tandange nako ni bakumina mi mu taluseze hande bana ba mina kuli mutu ye mu pila ni yena yo ki muunaa mina kamba musalaa mina mi ba swanela ku mu kuteka. Ka mutala, bashemi ba baana ba kona ku bulelela bana ba bona pili ba si ka nyala kale kuli: “Bo Nambula naa ba lata, mi ni ka ba nyala. Naa ziba kuli mu ka ba kuteka sina mushemi wa mina.”

• Mu tome nako ye mu ka tandanga ni yo muñwi ni yo muñwi wa bana ba mina. Ku tomanga nako ye mu ka tandanga ni bona ku ka ba bonisa kuli mu ba nga ku ba ba butokwa ku mina mi ku ka tahisa kuli ba ikutwe kuli mwa ba lata.

• Mu tandange nako ni yo muñwi ni yo muñwi wa bana ba bakumina kuli mu kone ku utwana ni bona mu sa itingi fa tuso ya mushemi wa bona ya ba pepa.

• Mu eze lika ze ka tahisa kuli bana ba ikutwe kuli ki kalulo ya lubasi lwa mina mi mu si ba hapelezi ku libala lubasi lwa bona lwa pili. Bana ba ba nonobokile ba ba mwa mabasi a na ni bana ba mwendakumongo ku kana kwa ba bela taata kwa makalelo ku itusisa lipulelo ze bonisa kuli se ba li kalulo ya lubasi.

• Mu fe mwana ni mwana musebezi wa swanela ku eza fa lapa, ni sibaka sa hae fa ka lobalanga. Mi mu ezange cwalo ni kwa bana ba mwendakumongo ba ba to inanga ni mina swalelele, ili ba ba pila ni mushemi wa bona yo muñwi.

• Mu nyakisise ka za haiba mu tokwa ku tutela mwa ndu i sili kamba haiba mu tokwa ku lukisa ndu ya kale ilikuli bana ba mwendakumongo ba ikutwe kuli ndu yeo ni bona ki ya bona.

 BUTATA 4: KU KALIMELA BANA

Bo Pablo baana ba bo Carmen ba li: ‘Ha ni kalimelanga bana ba bakuluna, bakuluna ba ba omba-ombanga ku fita ku ni yemela.’

Bo Carmen basali ba bo Pablo ba li: ‘Ni utwanga butuku kwa pilu bo muunaa ka ha ba halifelanga bana ba ka.’

KI KABAKALAÑI ku uta bana mwa lubasi mo ku na ni bana ba mwendakumongo ha ku kona ku tahisa lifapahano? Mwendi mushemi wa likwasha naa keshebisanga ku kalimela bana ba hae ha naa pila a nosi. Cwale mushemi ya sa pepi bana bao ha to ba kalulo ya lubasi, mwendi ku kona ku mu ngela nako kuli a fite fa ku ba lata. Lika zeo li kona ku tahisañi? Mushemi ya sa pepi bana bao u kana a nahana kuli ba utiwa ka sitepo, kono haili mushemi ya ba pepa yena u kona ku nga kuli bana ba hae ba nyandiswa.

Bibele i susueza bashemi kuli ba ute hande bana ba bona, i bulela kuli: “Mu si ke mwa halifisa bana ba mina, kono mu zwelepili ku ba hulisa ka kalimelo ni kelezo ya Jehova [Mulimu].” (Maefese 6:4) Liñolo le, li koñomeka ku luta bana ze ba swanela ku eza ku fita ku sikulula feela mikwa ya bona. Mi hape li susueza bashemi ku kalimela bana ba bona ka sishemo ni lilato ilikuli kalimelo ya bona i si ke ya halifisa bana.

ZE MU SWANELA KU EZA

• Mu tome milao ye ka latelelwa fa lapa, mi mwa kona ku kala ka ye ne mu na ni yona pili. Mu bone bunde bwa ku ba ni milao ye cwalo mwa muinelo o latelela:

Bo mahe ba ba sa mu pepi, ba li: Inonge, fa lapa la luna lu tomile mulao wa kuli ha ku na ya swanela ku luma tushango twa fa luwaile lwa ku fumbata a si ka feza kale musebezi wa filwe kwa sikolo.

Inonge, u li: Haki mina bo ma ba ba ni pepa.

Bo mahe ba ba sa mu pepi, ba li: Ki niti Nono, haki na bo maho ba ba ku pepa, kono ki na mushemi ya li teñi ka nako ya cwale, mi mulao o tomilwe ki wa kuli ha ku na ya swanela ku luma tushango twa fa luwaile lwa ku fumbata a si ka feza kale musebezi wa filwe kwa sikolo.

• Mu si ke mwa toma milao ye miñata kamba ku cinca-cinca kapili mo mu ezeza lika. Mushemi ha ka kupa mwana wa mwendakumongo kuli a eze nto ye ñwi ye bunolo, kupo yeo i kona ku bonahala ku ba mushimbo o mutuna ku mwana ya ikutwa kuli lifasi kaufela li se li mu fetuhezi. Nihakulicwalo, mu ka tokwa ku toma milao ye miñwi ye minca, inge cwalo mulao o hanisa mutu ku nyamatala za ba bañwi a si ka fiwa tumelezo, ni mulao o ama mutinelo o swanela fa lapa, sihulu haiba ku na ni bana ba mwendakumongo ba se ba nonobokile.

• Ha mu sa lumelelani ka za kalimelo ye swanelwa ku fiwa bana, mu buisanelange kwa mukunda litaba zeo, isiñi fa pila bana ba mina. Mu ise mamelelo ya mina kwa moya wa bonisa mwanana ku fita ku nyaza kuli naa si ka utiwa hande.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Ku ba ni lubasi mo ku na ni bana ba mwendakumongo lo lu swalisani hande ku kana kwa bonahala kuli ki nto ye sa konahali

[Siswaniso se si fa likepe 4]

Mu teelezange ka tokomelo ilikuli mu kone ku utwisisa maikuto ni lipilaelo za mañi ni mañi

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Haiba ku na ni taba ye ba sa lumelelani ku yona, bashemi ba swanela ku tatululela taba yeo kwa mukunda