Kana ku Lukile ku Puma Kuli mu Fumane Linepo ze Nde?

KANA mu bana ba sikolo? Haiba ku cwalo, mwendi mwa ziba bana ba sikolo ba bañwi ba ba pumanga kuli ba fumane linepo ze nde. Kaniti, butata bwa ku puma mwa litatubo bu atile hahulu. Mwa 2008, kopano ye ñwi ya kwa California (the Josephson Institute) ne i buzize bana ba sikolo ba kwa sekondari ba ba bato ba 30,000 mwa naha ya America, mi buñata bwa bona (64 pesenti) ne ba itumelezi kuli ne ba pumile mwa litatubo za bona sona silimo seo. Ba bañwi mane ba akaleza kuli palo luli ya bana ba sikolo ba ne ba pumile mwa litatubo za bona ne li ye tuna ku fitelela fo, ba li ya fitelela 75 pesenti.

Mwa Europe ni mona, butata bwa ku puma mwa litatubo se li bo butuna, sihulu bwa ku kopisa. Taba ye ne hatisizwe mwa magazini ye ñwi ya fa Intarneti (Digithum) i bulela kuli: ‘Butata bo bu kalile cwanoñu fa, ili bo bu zwelapili ku bilaeza hahulu ki bwa kuli, ku na ni libaka za fa Intaneti fo mutu a kona ku leka litaba ze ñozwi kale ze ba tokwiwanga ku ñola bana ba sikolo, ni litaba ze ñozwi kale za lipatisiso ze ba laelwanga ku ñola baituti ba kwa univesiti ha ba kwaza lituto za bona ze pahami, ili zeo mutu ya li leka a kona ku ipumisa kuli ki yena ya naa li ñozi.’

Ki kabakalañi ku puma mwa lituto ha ku zwelapili ku ba butata bo butuna? Kana ku puma kwa tusa luli? Kana ki hande ku sepahala mwa litatubo ku si na taba ni kuli mutu u ka fumana linepo za kwatasi?

Ki Kabakalañi ku Puma ha ku Atile Hahulu?

Ku pongana kwa likuka za muzamao. Magazini ye ñwi (the American School Board Journal) i bulela kuli: “Baluti ba bañata ba talusa kuli se si tahisa kuli batu ba zwelepili ku pumanga mwa litatubo ki kabakala kuli batu kacenu se ba na ni buitati mi ha ba sa na likuka ze nde za muzamao.” Ha naa bulela za bana ba sikolo ba naa kena ni bona kwa sekondari ko bana ba sikolo ba susuezwa hahulu ku ituta ka taata ilikuli ba pase hande ni ku yo kena kwa liyunivesiti ze nde, mwanaa sikolo yo muñwi naa itumelezi kuli: “Kaufelaa luna. . . ne lu pumile mwa litatubo; kakuli ne lu tokwa ku fumana linepo ze nde ilikuli lu paseze kwa likolo ze nde. Ne lu li batu ba bande, bana ba sikolo ba ba na ni muzamao o munde, ne lu sa swani ni batu ba ba maswe . . . Se ne lu bata feela kikuli lu yo kena kwa liyunivesiti ze nde.” Mane ni bashemi ba bañwi ni bona ba na ni ona mubonelo wo. Bakeñisa kuli ba bata kuli bana ba bona ba kondise mwa bupilo, bashemi bao ba kona ku lumeleza bana ba bona ku puma mwa litatubo kamba ba kona ku icanganisa inge kuli ha ba boni se ba eza bana ba bona, mi ka ku eza cwalo, ba tahisa kuli bana ba bona ba zwelepili ni mukwa o maswe wo.

Ku bata hahulu ku kondisa. Donald McCabe, mutomi wa kopano ye ñwi ye bona za busepahali bwa bana ba likolo (International Center for Academic Integrity), u talusa kuli bana ba sikolo ba ba pumanga  mwa litatubo ba ikutwanga kuli haiba ba sepahala, bana ba sikolo ba bañwi ba ba ka puma mwa litatubo ni ku sa fiwa koto ba ka pasa hande ku ba fita.

Ku tusiwa ki lika za bumapangapanga. Bakeñisa lipangaliko za cwale, se kuli bunolo kwa bana ba sikolo ku puma mwa litatubo mi ba kona ku eza cwalo ka nzila ye ipitezi. Ba kona ku nga fa Intaneti mapampili a litatubo ni a likalabo ni ku fa kwateñi ba bañwi. Hañata ki bana ba sikolo ba sikai feela ba ba swaliwanga mi seo si tahisanga kuli ba bañwi ba eze cwalo ni bona.

Ku latelela mitala ye maswe. Haki banana feela ba ba pumanga ni ba bahulu ni bona ba pumanga—batu ba pumanga mwa likampani ze tuna, mwa litaba za lipolitiki, mwa lipapali, mi hañata mane ni kwa mandu, ili ko bashemi ba pumanga mwa litaba za mitelo ni litifo ze ñwi. David Callahan, muñoli wa buka ye ñwi ye bulela za kuli batu se ba puma hahulu (The Cheating Culture), u bulela kuli: “Haiba batu ba ba mwa litulo ze tuna kamba batu ba ba swanela ku toma mutala o munde ba pumanga, ni ikutwa kuli, mukwa wo u tahisa kuli banana ba ikutwe kuli ku puma ku lukile.” Kono kana kikuli ku lukile? Kamba kana ku puma mwa litatubo ku lukile ka libaka feela la kuli mutu u bata ku fumana linepo ze nde?

Ki Kabakalañi Mutu ha Swanela ku Keta ku sa Puma Mwa Litatubo?

Mu ipuze kuli, ‘Ki ufi mulelo wa ku fumana tuto ye nde?’ Kana haki ku tusa bana ba sikolo kuli ite ba kone ku peta hande misebezi ye miñata ya mwa bupilo, inge cwalo ku ziba butata bo bu shutana-shutana kwa mubeleko ni ku bu tatulula? Bana ba sikolo ba ba na ni mukwa wa ku pumanga mwa litatubo za bona ba kana ba palelwa ku ba ni zibo ya mwa ku tatululela butata mwa bupilo. Kamukwaocwalo, batu ba ba na ni mukwa wa ku pumanga mwa litatubo ba bata kuli ba bañwi ba si ke ba ziba mifokolo ya bona mi mukwa wo u kona ku tahisa kuli ba palelwe ku kondisa mwa lika ze ñata mwa bupilo.

Mi Callahan u bulela kuli ku tuha fo, “batu ba ba batanga linzila ze bunolo za ku picuka ka zona butata inge ba sa li banana—inge cwalo ka ku pumanga hahulu kwa sikolo—ba ka pumanga ni kwa mibeleko.” Ka nzila ye ñwi, batu ba ba cwalo ba swana ni libizo la buhata la siapalo kamba la waci ya fa lizoho le li bonisa inge kuli nto ya lekile mutu ki yona luli ye yemelwa ki libizo leo, kono hasamulaho ya swabisa mutu ya i lekile kakuli haki ya niti.

Mi mane batu ba ba pumananga ba kona ku swaliwa ni ku fiwa koto. Niha ba sa fiwi koto ye tuna, ba ka ikutwa maswabi ni ku tompololwa. Kono hape ba kona ku lelekwa kwa sikolo kamba mane ku fiwa koto ye tuna. Bibele i lemusa hande kuli: “Kaufela sa cala mutu, ki sona hape sa ka kutula.” (Magalata 6:7) Nihakulicwalo, ku saba ku swaliwa ha ki lona libaka le lituna ha lu swanela ku sepahala. Ku na ni mabaka a butokwa hahulu ha lu lukela ku sepahala.

Kuli Mutu A Kondise Mwa Bupilo U Tokwa ku Sepahala

Banana ba ba butali ba lika ka taata ku ba ni mikwa ye ka ba tusa mwa bupilo bwa bona kaufela, isiñi feela ku ba tusa ku pasa litatubo kwa sikolo. Kamukwaocwalo, ba beleka ka taata kwa sikolo mi ba lika ku ba ni mikwa ye ba tusa ku ikuteka, ni ye ka tahisa kuli ha ba ka ba mwa lipeleko kwapili babelekisi ba bona ba ba tabele, ni ye ka ba tahiseza tabo mwa bupilo bwa bona.

Likuka zeo li fumaneha mwa Bibele, mi banana ba ba pila ka ku lumelelana ni zona ba tusiwa ki zona. Kono sina mo li bulelela liñolo la 2 Timotea 3:16, 17, ba ka ba ba ba ‘ikonela hande, ba ba itukiselize hande ku peta musebezi kaufela o munde.’ Mushimani ya bizwa Jorge ya mwa giledi 9 u bulela kuli: “Be ni kena ni bona sikolo ba pumanga mwa litatubo za bona bakeñisa kuli ba bata ku fumana linepo ze nde ku si na ku ituta ka taata. Kono ni bata ku tabisa Mulimu. Kwa liñolo la Liproverbia 14:2, Bibele i bulela kuli: ‘Wa mizamao ye lukile u saba Jehova; kono ya kopamisa linzila za hae wa mu shwaula.’ Na ziba kuli ha ku na se lu kona ku pata ku Mulimu. Kabakaleo, ha ni pumangi mi ha ni tusangi ba bañwi kuli ba pume.”

Bana ba sikolo ba ba lika ka taata ku pila ka ku lumelelana ni likuka za mwa Bibele ba kona ku fita ba bañwi mwa kilasi kwa zibo kamba ku tokwa. Kono ki bona ba ba butali ka ku fitisisa, kakuli ba toma bupilo bwa bona fa mutomo o itiile o ka ba tusa ku kondisa mwa bupilo bwa bona kaufela. (Samu 1:1-3; Mateu 7:24, 25) Mi sa butokwa ni ku fita kikuli, ba ka tabelwa ki Mubupi wa linto kamukana mi u ka ba tusa ku kondisa mwa bupilo.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 27]

LIKUKA ZA KU NAHANISISA

● “Mulomo o na ni niti u ka tiya ku ya ku ile; kono lilimi la buhata ki la nako ye kuswani fela.”—Liproverbia 12:19.

● “Mutu ya sepahala u ka fiwa limbuyoti ze ñata.”—Liproverbia 28:20.

● “Misebezi kaufela, ni ze patilwe kaufela, kamba ki ze nde kamba ze maswe, Mulimu u ka li bulela ni ku li atula.”—Muekelesia 12:14.

● “Lu bata ku pila ka busepahali mwa linto kaufela.”—Maheberu 13:18.