Ha naa sa li mwanana naa mi bulelelanga lika kaufela. Kono ha sa li mwa lilimo za ku nonoboka, ha ku sa na za mi taluseza. Ha mu lika ku ambola ni yena, ha sa mi alabi ngambu u tahisa likañi ze tuna.

Mwa kona ku ituta ku ambolanga ni mwanaa mina ya mwa lilimo za ku nonoboka. Sapili, ha mu nyakisise lika ze peli ze kona ku tahisa butata bwa ku sa ambolanga hande ni yena.

Ku bata tukuluho. Mwanaa mina ya mwa lilimo za ku nonoboka kuli a be mutu ya hulile ili ya itingwa, u swanela ku kalisa hanyinyani-hanyinyani ku zamaisa bupilo bwa hae ni ku ituta ku talimananga hande ni butata bwa mwa bupilo. Niti kikuli banana ba bañwi ba ba mwa lilimo za ku nonoboka ba batanga ku fiwa tukuluho ye tulile tikanyo mi hape bashemi ba bañwi ha ba fangi tukuluho kwa bana ba bona ye ba swanela ku ba fa. Likañi ze kona ku zuha ka libaka leo, li kona ku tahisa butata bo butuna mwahalaa bashemi ni bana ba bona ba ba mwa lilimo za ku nonoboka. Brad * mutangana wa lilimo ze 16, naa bilaezi kuli: “Bashemi ba ka ba likanga ku ni zamaisa mwa lika kaufela. Haiba ha ba na ku ni fa tukuluho ye ñata ha ni ka kwanisa lilimo ze 18 ni ka tuta mwa lapa la bona!”

Buikoneli bwa ku nahanisisa hande litaba. Banana ba banyinyani hañata ba zibanga feela kuli nto ye i lukile kamba ha i si ka luka, kono banana ba ba mwa lilimo za ku nonoboka bona ba kalanga ku utwisisa kuli lika ze ñata mwa bupilo ha li koni ku ngiwa feela sina ze lukile kamba ze si ka luka. Ku nga lika ka nzila ye cwalo, ki kalulo ya butokwa hahulu ya ku nahanisisa hande litaba mi i tusa mukulwani ku ba ni buikoneli bwa ku ezanga likatulo ze nde. Mu nyakisise mutala wo: Mwanana u nga ku luka ka nzila ye bunolo: Haiba bo mahe ba puma sikono fahali ni ku si abela yena ni muhulwanaa hae, ku yena ku lukile. Ku luka ku yena fo, ku tomile fa lipalo. Kono banana ba ba mwa lilimo za ku nonoboka bona ba lemuha kuli ku eza sika ka ku luka haki nto ye bunolo cwalo. Esi mane, fokuñwi ku eza batu ka ku luka ha ku talusi ku ba eza ka nzila ye swana, mi ku eza batu ka nzila ye swana ha ku talusi kuli mutu u ba ezize ka ku luka. Ku  ba ni buikoneli bwa ku nahanisisa hande litaba ku tusa mwanaa mina ku nyakisisa hande litaba ze taata cwalo. Kono hape ku na ni bumaswe bwa teñi. Buikoneli bo, bu kona ku tahisa kuli mwanaa mina a mi kananisange.

Mu fumanange nako ya ku ikambota feela. Mu itusisange nako ye mu eza lika ze ñwi cwalo. Ka mutala, bashemi ba bañwi ba lemuhile kuli bana ba ba mwa lilimo za ku nonoboka ba lukuluhanga ku ambola ha ba eza misebezi ya fa ndu kamba ha ba zamaya mwa mota ni bashemi ba bona, ili ha ba inzi kwatuko a mushemi ku fita ha ba talimani pata ka pata ni mushemi.—Sikuka sa Bibele: Deuteronoma 6:6, 7.

Mu mu bulelelange ka bukuswani. Ha mu tokwi ku tosangisanga mwanaa mina fa taba ni taba ku yo fita kwa mafelelezo a yona. Kono mu bulelange feela sisupo . . . ki peto. Ha sa inzi a nosi ni ku yeya ka ze mu mu bulelezi, u ka utwisisa ze ne mu talusa. Mu mu fe sibaka sa ku eza cwalo.—Sikuka sa Bibele: Liproverbia 1:1-4.

Mu teelezange—mi mu be ni bunolo. Mu teelezange ka tokomelo ku si na ku mu kauleza, kuli mu kone ku utwisisa butata ka butungi. Mu alabange ka kutwisiso. Ha mu tatafaza milao ya mina, mwanaa mina ya mwa lilimo za ku nonoboka u ka lika ku fumananga mwa ku lobela milao yeo mu sa mu kwacisi. Buka ye li Staying Connected to Your Teenager, i fa temuso ya kuli, “Fo cwale bana ba pilanga ka bupumi. Ba ka bulelelanga bashemi ba bona ze ba bata ku utwa kono kwa mukunda ba ikezeza mo ba latela.”—Sikuka sa Bibele: Mafilipi 4:5.

Mu wisange pilu. Kalibe ya bizwa Kari u bulela kuli: “Ha lu sa lumelelani ni bo ma fa sika se siñwi, nto ni nto ye ni ba bulelelanga ya ba nyemisanga. Ku ezanga cwalo kwa ni filikanyanga, mi lu fitanga fa ku kanana.” Mwa sibaka sa ku filikananga, mu bulelange manzwi a bonisa kuli mwa utwisisa mwa ikutwela mwanaa mina. Ka mutala, ku fita ku bulela kuli, “Yeo haki taba ya ku bilaela!” mu bulele kuli, “Na utwisisa ha i ku bilaeza taba ye.”—Sikuka sa Bibele: Liproverbia 10:19.

Mu etelelange mwanaa mina ku fita ku mu bulelelanga feela za ku eza. Buikoneli bwa ku nahanisisa hande litaba bwa mwanaa mina ya mwa lilimo za ku nonoboka bu swana sina linama za mubili ze tokwa ku tiiswa. Kamukwaocwalo, ku fita ku mu bulelela za ku eza ha talimana ni butata, mu mu fe kolo ya ku ikezeza katulo ye swanela. Ha mu nze mu ikambota ka za butata bo, mu mu fe kolo ya ku nahana linzila za kona ku tatulula ka zona butata bo. Cwale, ha se mu ikambotile linzila li sikai za mwa ku tatululela butata bo, mwa kona ku mu bulelela kuli: “Zeo ki linzila li sikai ze kona ku beleka. U nahane ka za teñi ka mazazi a sikai, kihona lu ka kopana hape kuli lu to ikambota ka za nzila ye u ketile ku tatulula ka yona butata bo ni libaka ha u ketile ku eza cwalo.”—Sikuka sa Bibele: Maheberu 5:14.