Mu Kona ku Pila Nako ye Kuma Kai?
TABA YA FA LIKEPE LA FAHALIMU
Mu Kona ku Pila Nako ye Kuma Kai?
HARRIET ha timela mwa silimo sa 2006 naa na ni lilimo ze 175. Harriet ne si mutu. Ne li kulu ye ne pila mwa sibaka se si ñwi mo ku utelwa lifolofolo kwa Australia. Kulu ye, ha i bapanywa ni luna ne i pilile nako ye telele. Kono ha i bapanywa kwa lika ze ñwi ze pila, bupilo bwa yona ki bo bu kuswani. Mu nyakisise mitala i sikai.
• Babatisisi ba mwa Finland ba bulela kuli munyopi o pila mwa mezi o bizwa pearl mussel u kona ku pila lilimo ze 200.
• Munyopi o bizwa burrowing clam hañata u pilanga lilimo ze fitelela 100 mi se ku filwe lipiho za kuli minyopi ye miñwi ya mufuta wo se i pilile lilimo ze fitelela 400.
• Likota ze ñwi ze cwale ka bristlecone pine, giant sequoia, ni mifuta ye miñwi ya cypress ni spruce za kona ku pila lilimo ze eza likiti-kiti.
Kono batu ba ba ngiwa kuli ba ipitezi ku fita lika ze ñwi ze pila fa lifasi hañata ba kona ku sepa ku pila lilimo ze 80 kamba 90 ku si na taba ni buikatazo bo lu ezanga kuli lu ekeze kwa mazazi a bupilo bwa luna!
Mu bona cwañi—kana lu kona ku isepisa ku pila feela lilimo ze 80 kamba ze fitelela hanyinyani fo? Kamba kana kwa konahala ku pila lilimo ze ñata ku fita fo? Batu ba bañata ba isepisa kuli sayansi ni zwelopili ye ezwa mwa likalafo za kona ku lu tusa ku pila nako ye telele.
Kana Sayansi ya Kona ku Tusa?
Sayansi i tusize hahulu kwa neku la buiketo bwa mibili ni zwelopili mwa likalafo. Magazini ya Scientific American i bulela kuli: “Ki batu feela ba banyinyani ba se ba shwa [mwa naha ya United States] ka nako ya ku puluha kamba kwa matuku a yambukela. Ku zwa ka silimo sa 1960 palo ya limbututu ze timela i kutezi mwatasi ka 75 pesenti.” Kono sayansi i palezwi ku ekeza kwa bupilo bwa batu ba ba hulile. Magazini ye ñwi ya Scientific American i bulela kuli: “Ni hamulaho wa lilimo ze ñata-ñata za ku eza lipatisiso, batu ba sa palelwa ku utwisisa libaka batu ha ba supala.” Niteñi, “bupaki bu bonisa kuli mwendi ku supala ku banga teñi lika za sihozo mwa liselusi za mutu ha li tuhela ku beleka hande.” Taba yeo i zwelapili ku bulela kuli: “Haiba ku supala ku tahiswa sihulu ki lika za sihozo, kona kuli muta o muñwi ku ka konahala ku felisa ku supala.”
Licaziba ba sayansi ba bañwi, ka ku lika ku bata ku ziba ze tahisanga busupali ni matuku a mwa busupali, ba lika ku bona haiba zwelopili ye ezizwe mwa lituto za sihozo ze bizwa epigenetics ya kona ku tusa. Epigenetics kiñi?
Liselusi ze pila li na ni litaba za sihozo, ili litaba ze tokwahala kuli ku eziwe liselusi ze nca. Buñata bwa litaba zeo li fumaneha fa kalulo ya sihozo ye bizwa DNA mwa selusi. Kono mwa lilimo za cwanoñu fa, ba sayansi ba batisisize hahulu swalisano ya likalulo ze ñwi ze mwa selusi ze bizwa epigenome. Epigenetics ki tuto ya swalisano yeo.
Likalulo ze panga epigenome za shutana ni mo i bonahalela DNA. DNA i swana sina lele ye bondilwe, kono epigenome yona ki lika ze swala kwa DNA. Epigenome i petañi? Sina muopelisi ya zamaisa baopeli, epigenome ni yona i zamaisa mo li itusisezwa litaba za sihozo ze fa DNA. Likalulo ze swala kwa DNA li tahisanga kuli litaba za sihozo li beleke kamba ku sa beleka ku likana ni ze i tokwa selusi ni lika ze ama selusi ze cwale ka lico, ku zwafa kwa mutu, kamba lika ze lubeta kwa mubili. Litaba ze itutilwe cwanoñu fa ze ama epigenome, li tahisize kuli batu ba cince hahulu mubonelo wa bona mwa litaba za sayansi ya lika ze pila, mi ba swalisanisa matuku a mañwi ni ku supala kwa batu kwa litaba ze ama epigenetics.
Mubatisisi wa litaba za epigenetics ya bizwa Nessa Carey u bulela kuli: “[Litaba ze ama Epigenetics] ki zona ze tahisa matuku a cwale ka schizophrenia (butuku bwa mwa booko), butuku bwa mwa lingongo, kansa, ni matuku a mañwi a nga nako ye telele. Mi ku “si na ku kakanya li tahisa kuli mubili u supale.” Kamukwaocwalo, lipatisiso ka za epigenetics za kona ku tahisa kuli ku fumanwe likalafo za matuku a cwale ka kansa ili ku tahisa kuli mutu a pile nako ye telelenyana. Kono ka nako ya cwale, ha ku bonahali kuli likalafo ze cwalo za kona ku fumanwa. Carey u bulela kuli: “Lu sa itusisa muezezo wa kale wa ku lwanisa busupali ka ku ca miloho ye miñata ni ku eza hahulu lipapali ze tiisa mubili.”
Kono cwale, ki kabakalañi batu ha ba ezanga buikatazo bo butuna cwalo kuli ba ekeze kwa mazazi a bupilo bwa bona? Ki kabakalañi ha lu bata ku pila ku ya ku ile? Mutende o muñwi wa mwa naha ya Britain o bizwa The Times ne u buzize kuli: “Ki kabakalañi batu kaufela mwa lifasi ha ba lika ku fumana linzila ze ka ba tusa ku sa shwa, ibe ka ku lumela kuli moyo ha u shwi, zuho, ku bateñi kwa bupilo hamulaho wa lifu, kamba ka ku lumela kuli mutu ha shwa u pepiwanga sinca ku ba nto ye ñwi?” Sina mo lu ka bonela, kalabo kwa puzo yeo i ka lu tusa ku utwisisa libaka luli le li tahisa kuli batu ba supale.
Ki Kabakalañi ha lu Bata ku Pila ku ya ku Ile?
Ka lilimo ze ñata-ñata batu se ba likile ku bata kalabo kwa puzo yeo. Kana ku na ni
kalabo ye utwahala—ye lumelelana ni ka mo lu bupezwi ni ku lumelelana ni takazo ye lu na ni yona ya ku pila ku ya ku ile? Batu ba bañata-ñata ba kona ku alaba puzo yeo kuli eni! Kabakalañi? Kabakala kuli ba fumani likalabo ze utwahala luli mwa Bibele ze talusa mo ba inezi batu.Ku kala feela kwa makalelo a yona, Bibele i talusa hande kuli batu niha ba swana ni libupiwa ze ñwi ka linzila ze ñwi, ba shutana hahulu ni zona. Ka mutala, kwa Genese 1:27 lu bala kuli Mulimu naa bupile batu ka siswaniso sa hae. Kamukwaufi? Naa lu bupile ni buikoneli bwa ku bonisa lilato, katulo ye lukile, ni butali. Mi bakeñisa kuli Mulimu u pila ku ya ku ile, u lu bupile ni takazo ya ku pila ku ya ku ile. Liñolo la Muekelesia 3:11 li bulela kuli: “Mane u beile mwa pilu ya mutu zibo ya linako ze sa feli.”
Bupaki bo bu bonisa kuli batu ne ba bupilwe kuli ba pile nako ye telele ku fita mo ba pilela cwale, bu iponelwa ka mo bu belekela booko ka nzila ye ipitezi, sihulu buikoneli bwa bona bwa ku ituta. Buka ye bizwa The Encyclopedia of the Brain and Brain Disorders i bulela kuli buikoneli bwa booko bwa batu bwa ku hupula lika “ha bu na maciñekelo.” Booko bwa batu ne bu ka belañi ni buikoneli bo bu cwalo haiba nji ne bu si ka lelelwa ku itusiswa ka mukwa wo? Kaniti, batu ba bonisa ka linzila
ze ñata mulelo wa Mulimu wa pili ka za batu. Kono cwale, ki kabakalañi ha lu supala, ku nyanda, ni ku shwa?Libaka ha lu Supala ni ku Shwa
Muuna ni musali ba pili ne ba na ni mibili ye petahalile hamohocwalo ni tukelo ya ku iketela. Ka bumai, ne ba si ka itusisa hande tukelo ya bona ya ku iketela ha ne ba kwenuhezi Mubupi wa bona. * (Genese 2:16, 17; 3:6-11) Ku sa ipeya ku utwa kwa bona, kamba sibi sa bona, ne ku ba tahiselize ku ba ni mulatu o mutuna ni maswabi. Hape ne ku sinyize mibili ya bona, ili ku tahisa kuli hanyinyani-hanyinyani buiketo bwa mibili ya bona bu kale ku totobela ku isa kwa lifu. Liñolo la 1 Makorinte 15:56 li bulela kuli: “Maata a tahisa lifu ki sibi.”
Ka mulao wa sihozo, bana kaufela ba Adama ni Eva ba hozize ku sa petahala ni takazo ya ku eza sibi kamba ku eza lika ze maswe. Liñolo la Maroma 5:12, li bulela kuli: “Sibi ha si keni mwa lifasi ka mutu a li muñwi ni lifu ha li tile ka sibi, mi kamukwaocwalo lifu la yamba kwa batu kaufela kakuli kaufelaa bona ba ezize sibi.”
Ki lika mañi ze lu ituta kwa litaba ze lu nyakisisize? Lu ituta kuli: Batu ha ba na ku fumana nzila ya ku pila ku ya ku ile ka sayansi. Ki Mulimu feela ya kona ku felisa bumaswe bo bu tahiswa ki sibi. Kono kana u ka eza cwalo? Bibele hape i alaba kuli u ka eza cwalo luli!
‘U ka Miza Lifu ku ya ku Ile’
Mulimu u ngile kale muhato o mutuna wa ku felisa sibi ni lifu. Naa lumile Jesu Kreste ku to lu shwela. Lifu la Jesu li kona ku lu tusa cwañi? Jesu naa pepilwe inzaa petahalile mi “naa si ka eza sibi.” (1 Pitrosi 2:22) Kamukwaocwalo, naa na ni tukelo ya ku pila ku ya ku ile, sina mutu ya petahalile. Naa ezizeñi ka za bupilo bwa hae bo bu petahalile? Naa bu fanile ilikuli a lifele libi za luna. Kaniti, Jesu naa fanile bupilo bwa hae kuli “a liulule ba bañata.” (Mateu 20:28) Hona cwale-cwale fa, tiululo ye i ka itusiswa ka ku tala ka mukwa o ka lu tusa. I ka mi tusa cwañi? Mu nyakisise mañolo a latelela:
▪ “Mulimu u latile hahulu lifasi kuli mane naa file Mwanaa hae wa libanda, kuli mutu kaufela ya bonisa tumelo ku yena a si ke a timezwa kono a be ni bupilo bo bu sa feli.”—Joani 3:16.
▪ “U mizize lifu ku ya ku ile; Mulena Muñaa Bupilo u ka takula mioko kwa lipata kamukana.”—Isaya 25:8.
▪ “Lifu ki sona sila sa mafelelezo se si ta yundiswa.”—1 Makorinte 15:26.
▪ “Tende ya Mulimu i inzi ni batu . . . Mi u ka takula miyoko kaufela kwa meeto a bona, mi lifu ha li sa na ku ba teñi.”—Sinulo 21:3, 4.
Mu kona ku pila nako ye kuma kai? Bibele i fa kalabo ye utwahala hande ya kuli: Batu ba kona ku ba ni sepo ya ku pila ku ya ku ile, ili sepo ye ka talelezwa muta Mulimu a ka zwisa bumaswe kaufela fa lifasi. (Samu 37:28, 29) Ki yona sepo ye ne li mwa munahano wa Jesu ha naa bulelezi muuna ya naa pahekilwe bukaufi ni yena kuli: “U ka ba ni na mwa Paradaisi.”—Luka 23:43.
Takazo ya batu ya ku pila ku ya ku ile ki ya ka sipepo mi ya kona ku talelezwa. Mulimu naa lu bupile ni takazo yeo! Hape, u ka taleleza takazo yeo. (Samu 145:16) Nihakulicwalo, lu swanela ku peta kalulo ya luna. Ka mutala, lu swanela ku ba ni tumelo ku Mulimu. Liñolo la Maheberu 11:6 li bulela kuli: “Ha ku si na tumelo ha ku konahali ku tabisa Mulimu, kakuli ya mu atumela u swanela ku lumela kuli Mulimu u teñi mi ki yena ya fa mupuzo ku ba ba tiiseza ku mu bata.” Tumelo ye cwalo haki ya ku lumela feela kono ki buikolwiso bo bu tomile fa zibo ye nepahezi ya mwa Bibele. (Maheberu 11:1) Haiba mu bata ku ba ni tumelo ye cwalo, shangwe mu ambole ni Lipaki za Jehova ba ba mwa silalanda sa mina kamba mu ye fa Webusaiti ya luna ya www.pr418.com.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 21 Bukwenuheli bwa Adama ni Eva ne bu zusize litaba ze tuna ze ama Mulimu. Litaba zeo, ze talusa libaka Mulimu ha tuhelezi bumaswe ka nakonyana, li talusizwe mwa buka ya Bibele I Lutañi Luli? ye itusiswanga kwa ku ituta Bibele. Mu ipalele yona fa Intaneti fa www.pr418.com.
[Grafu fa likepe 6]
Likota ze shutana-shutana
Munyopi o bizwa Burrowing clam
Munyopi o bizwa pearl mussel
Kulu
Mutu
[Manzwi a fa likepe 7]
“Ni hamulaho wa lilimo ze ñata-ñata za ku eza lipatisiso, batu ba sa palelwa ku utwisisa libaka batu ha ba supala”
[Mbokisi fa likepe 8]
Kana Mwa Kona ku ba ni Mibili ye Iketile ni ku Pila Nako ye Telele Nihaiba ka Nako ya Cwale?
Licaziba za sayansi bo Howard S. Friedman ni Leslie R. Martin ne ba ezize patisiso ye ne zwile mubano ye ne ama batu ba ba fitelela 1,500 ba ne ba pepilwe ibato ba ka 1910. Licaziba ba, ne ba bulezi kuli batu ba ba pilanga nako ye telele ki batu ba ba na ni hahulu tokomelo ni ba ba utwana ni batu ba bañata. Bo Friedman ni bo Martin ba bulela kuli: “Batu ba ba na ni tokomelo ba ezanga hahulu buikatazo bwa ku isileleza mi ha ba ikenyangi hahulu mwa likezo ze lubeta. Hañata batu ba ba cwalo ha ba zubangi kwai, ku nwa hahulu bucwala, ku itusisa milyani ye kola, kamba ku matisa hahulu mota. Kamita ba tamanga lukanda lwa mota mi ba latelelanga litaelo za madokota. Haki kuli ba na ni tokomelo ye tulile tikanyo kono ba nyakisisanga hande ku bona fo ba swanela ku ciñekela mwa lika.”
Kwa neku la balikani, ne ku fumanwi kuli batu ba ne ba pilile nako ye telele “ne li batu ba ne ba na ni balikani ba bañata mi . . . ne ba tusanga ba bañwi.” Bañoli bao ba bulela kuli pulelo ye li, “Batu ba bande ba shwa kapili kono batu ba ba maswe ba pila nako ye telele,” ha i na mutomo ha i nyakisiswa ka ku ya ka sayansi. “Hañata . . . batu ba ba maswe ba shwa kapili kono batu ba bande ba pilanga nako ye telele.”