MASWANISO A ZA KWAMULAHO

Zheng He

“Lu zamaile ma-li * a fitelela 100,000 mwa mezi a mañata mi lu boni mwa liwate mandinda a matuna a swana sina malundu a zungela mwahalimu, mi lu boni linaha za kwahule za batu ba ba siyalezi ili ba mifilifili . . . masila a lisepe za luna inze a bapuha sina malu busihu ni musihali mi lisepe za luna inze li mata ka lubilo lo lu tuna mwahalaa mandinda a sabisa, sina ba ba zamaya mwa mukwakwa o patehile o mwahalaa miyaho.”—Manzwi a, naa ñozwi mwa lilimo za ma 1400 mwa muleneñi wa Changle, mwa provinsi ya Fujian, mwa naha ya China, mi a ngiwa kuli naa bulezwi ki Zheng He.

NAHA ya China i na ni lika ze tuna. I na ni batu ba bañata ka ku fitisisa mi ki ye ñwi ya linaha ze tuna ka ku fitisisa mwa lifasi. Batu ba mwa naha ye, ne ba yahile limota le lituna-tuna le li bizwa Great Wall, mi musebezi wa ku yaha limota leo ki o muñwi wa misebezi ye mituna ka ku fitisisa ye kile ya ezwa. Lisepe ze tuna ze ne ezizwe ki babusi ba naha ya China bo Yongle ni Xuande ba mwa miteñi ya babusi ba ne ba bizwa ma-Ming, ne li ze tuna ku fita sisepe sifi kamba sifi se ne si ezizwe mwa lilimo ze 500 ku zwa fo. Muzamaisi wa lisepe zeo, ne li Mumozilemu ya naa zwa mwa sibaka se si mwahalaa mboela ni wiko wa naha ya China ya naa bizwa Zheng He.

MAATA, LIPISINISI, NI ÑAMBA

Ka ku ya ka manzwi a amilwe ku ona kwa makalelo a taba ye, mulelo wa Zheng He ne li wa ku bonisa batu kuli ba ba lumela ku busiwa ki ma-Ming ne ba ka ba ni bupilo bo bunde ni ku fita. Kabakala misipili ye ne ba tamanga, ku ñozwi kuli, ‘linaha ze kwa buse a bo siyendekaminsi ni kwa mafelelezo a lifasi, kaufelaa zona se li busiwa [ki naha ya China] . . . Mazwahule ba mwa linaha za kwa buse bwa mawate . . . ba tile fapilaa kuta ya mulena ku to fa limpo ni lika za butokwa.’

Batu ba sa na ni mibonelo ye shutana-shutana ka za mulelo wa babusi ba ma-Ming wa ku tamanga misipili yeo. Ba bañwi ba nga Zheng He sina ndumeleti ya naa tahisa kuli batu ba  bañwi ba zibe sizo ni ku utwana ni naha ye, ye maata ili ya kozo. Ba bañwi ba nga kuli mulelo wa hae ne li wa ku hatelela linaha ze ne busiwa. Kaniti, Zheng He naa fanga limpo ze nde ni ku yemela babusi ba ne ba mu amuhela, kono ba ne ba hana ku utwa ni ku fa ñamba mubusi wa mu-Ming, naa ba hapanga ni ku ba kenya mwa tolongo. Kabakala misipili ye maata ya Zheng He, babusi ba bañata ba kwa libaka za kwa Liwate la India ne ba lumanga lindumeleti za bona kwa naha ya China ku yo bonisa likute ku mubusi wa China.

Ku si na taba ni mabaka a naa tahisa kuli ku be ni misipili yeo, lisepe za Zheng He hape ne li shimbanga likabiso ze ipitezi ze basizwe hande, lika za ku panga fa lizupa, ni bwanda bo ne bu pangiwa ki babeleki ba ma-Ming, ili ze ne yo lekiswanga kwa makamba a kwahule. Lisepe zeo, ne li kutanga ni macwe a butokwa, manaka a litou, lilungiso, likota za mwa libaka ze cisa, ni lika ze ñwi za simbombo ze ne ngiwa ku ba za butokwa ki Macainizi. Mane ne li shimbile ni folofolo ye bizwa tutwa ku isa kwa China, mi ku bulelwa kuli tutwa yeo ne i izo tahisa nyewanyewa kwa batu ba mwa China. Kabakala lipisinisi zeo ni ku fanana mihupulo fa lika ze ñwi, batu ba mwa linaha li sili ne ba bonisizwe hanyinyani zwelopili ya naha ya China mwa lilimo za ma 1400.

Misipili ye komokisa yeo ne i si ka zwelapili. Lilimonyana ku zwa fa misipili ya Zheng He, batu ba mwa China ba tuhela ku ezanga lipisinisi ni batu ba linaha li sili mi ba tuhela ni ku lumelanga lindumeleti za bona kwa linaha ze ñwi. Mubusi yo muñwi yo munca wa naha ya China ni baelezi ba hae ba ne ba latelela lituto za Confucius, ka ku ikutwa kuli ne ba sa tokwi ku itinga kwa linaha ze ñwi ba lika ku tuhelisa naha ku swalisana ni linaha li sili. Ba lika ku libala za lisepe za butokwa zeo, mi ku bonahala kuli ne ba sinyize litaba ze ne ñozwi ka za misipili ye mitelele ya lisepe zeo, mane ni ku sinya lisepe zeo kasibili. Ki mwa lilimo za cwanoñu fa ili fo batu ba naha ya China ni ba linaha li sili ba konile ku ituta ka za miteñi ya lisepe ze tuna za Zheng He ze ne tamanga misipili mwa mawate.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 14]

LITABA KA BUKUSWANI

▸ Lisepe za Ming ze ne zamaiswa ki Zheng He ne li zamaile misipili ye supile ye mitelele mwahalaa silimo sa 1405 ni silimo sa 1433.

▸ Lisepo zeo, mwendi ne li fita fa palo ye eza 200 kamba ku fitelela, ili lisepe za lindwa, lisepe ze ne shimba lika ze ne ba tokwa, lisepe ze ne shimba litanki za mezi, lisepe ze ne shimba lipizi, ni ze ñwi cwalo. Ne li shimbanga babeleki ba ba fitelela 27,000, makwambuyu ba muuso, masole, ba lipisinisi, balukisi, ni batu ba bañwi.

▸ Ku zwa nako yeo, ne ku si ka ba ni naha ye ne bile ni lisepe ze ñata cwalo ze ne likana ni za Zheng He ku fitela Ndwa ya Lifasi ya Pili. Lisepe zeo, ne li fitanga kwa linaha za bucabela ni kwa Liwate la India, mane ni ku yo fita ni kwa Upa wa Africa.

▸ Batu ba bañwi ba balaalu ba ne ba li mwatasaa Zheng He yo muñwi ni yo muñwi wa bona naa ñozi litaba za naa iponezi, ili ze lu taluseza ze ñata ka za misipili ya Zheng He.

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 14]

Portrait: Hong Nian Zhang/National Geographic Stock

[Mapa ye fa likepe 15]

Litolopo za kwa makamba a liwate ko ne li fitile lisepe za Zheng He

Malindi

MOGADISHU

Aden

Jidda

Hormuz

Calicut

Liwate la Arabia

INDIA

Siko sa Bengal

Chittagong

LIWATE LA INDIA

Surabaya

Melaka

Qui Nhon

CHINA

[Mbokisi fa likepe 15]

Lisepe za Zheng He—Ne li ze Tuna Cwañi mi ne li ze Kai?

Litaba ze ñozwi za kwaikale za malena ba ma-Ming li bonisa kuli butuna bwa lisepe za butokwa za Zheng He ne bu komokisa, ne li za butelele bo bu eza limita ze 136 mi ne li eza limita ze 56 mwa bukima. Licaziba ba fumana taata ku utwisisa taba yeo, kakuli sisepe sa mabala se si fitelela limita ze 90 mwa butelele ha si koni ku tiya hande.

Taba ye ñwi i bulela kuli: “Bupaki kaufela bu bonisa kuli ku na ni litaba ze ekelizwe kwa litaba ze talusa ka za butuna bwa lisepe ze.” Mi i zwelapili ku bulela kuli: “ Sisepe sa butelele bwa limita ze mwahalaa 60-75 sa konahala ku eziwa ku fita sisepe sa limita ze 135.” Ibe kuli ne li ze tuna cwalo kamba kutokwa, lisepe ze ne eza butelele bwa limita ze fitelela 60 mwa lilimo za ma 1400 ne li lisepe ze ipitezi luli, mi lisepe za Zheng He ne li kopanyeleza lisepe ze cwalo ze 62!

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© Chris Hellier/Corbis