PUPO YE MAKAZA

Buikoneli Bwa DNA Bwa ku Buluka Litaba

BA BA itusisa likompyuta ba banga ni litaba ze ñata hahulu ze tokwa ku bulukiwa ilikuli ba kone ku li fumana ka nako ye ba ka li tokwa. Ba sayansi ba bata ku cinca mukwa o itusiswa cwale wa ku buluka ka ona litaba ilikuli ba kone ku buluka litaba ka ku likanyisa mubulukelo o ipitezi hahulu—ona wa DNA.

Mu nyakisise taba ye: DNA, ye fumaneha mwa liselusi ze pila, i kona ku buluka mabilioni a litaba ze fumaneha mwa mibili ya lika ze pila. Bo Nick Goldman, ba kwa European Bioinformatics Institute, ba bulela kuli: “Lwa kona ku nga DNA yeo mwa masapo a lifolofolo ze ne swana sina litou . . . ni ku utwisisa litaba ze ku yona. DNA ki nto ye nyinyani hahulu mi i kona ku buluka litaba ze ñata hahulu, mi ha i tokwi malaiti kuli i buluke litaba, kacwalo ku bunolo ku i shimba ni ku i buluka.” Kana DNA ya kona ku buluka litaba ze ezizwe ki batu? Babatisisi ba bona kuli kwa konahala.

Ba sayansi ne ba konile ku beya mwa DNA mashango, maswaniso, ni litaba za ku teeleza feela sina mo ba beelanga litaba mwa lipangaliko za ku bulukela litaba. Hamulaho, ba sayansi bao ne ba konile ku nga litaba ze ne bulukilwe zeo mi ne ba li ngile ka mo ne li inezi luli. Ba sayansi ba lumela kuli kwapili, ka ku itusisa muezezo wo, 1 gramu ya DNA ya ku ipangela i ka kona ku buluka litaba ze kwana fa matapa a ma-CD a eza 3,000,000 mi litaba zeo za kona ku bulukiwa ka lilimo ze ñata-ñata. Ku bonahala kuli muezezo wo, wa kona ku buluka litaba kaufela ze mwa mabulukelo a litaba a mwa lifasi kaufela. Kamukwaocwalo, DNA i kona ku bulelwa kuli ki ‘sibulukelo sa litaba se si ipitezi hahulu.’

Mu bona cwañi? Kana buikoneli bwa DNA bwa ku buluka litaba ze ñata ne bu itahezi feela ka ku ipilaula? Kamba kana ne bu tahisizwe ki Mubupi?