Kana bulapeli ku na ni mo ne bu mi amezi kwa bwanana bwa mina?

Eni. Bo ma ne li ba bulapeli bwa Katolika. Kono ha ne ni balile ka za lindwa ze ne bile teñi mwahalaa bulapeli bo bu twi ki bwa Sikreste ni Mamozilemu ni ka za kuta ya Keleke ya Katolika ye ne zekisize maswe batu ba ne ba sa lumeli lituto za yona, na toya maswe bulapeli mi ne ni sa tabeli ku swalisana ni bulapeli bufi kamba bufi. Hape na bala ka za bulapeli bo bu si bwa Sikreste mi na bona kuli ni bona bwa swana. Ha ne ni na ni lilimo ze 14, na nahana kuli ku ata hahulu kwa likezo ze maswe mwa bulapeli ku bonisa kuli Mulimu ha yo. Kamukwaocwalo, ha ne ni lutilwe kwa sikolo za tuto ya kuli lika li tahile ka ku ipilaula, na ba ni kutwisiso ya kuli bupilo bu itahezi feela.

Ne ku tile cwañi kuli mu kale ku tabela litaba za sayansi?

Ha ne ni li wa lilimo ze supile, ne ni filwe mushini o tunafaza lika (microscope) mi wa ba sibapaliso se ne ni tabela hahulu. Ze ñwi za lika ze ne ni tatubanga ka mushini wo ne li likokwani ze makaza, ze cwale ka lipulumuki.

Ne ku tile cwañi kuli mu tabele ku ziba za simuluho ya bupilo?

Ha ne ni li wa lilimo ze 22, ne ni kopani ni caziba wa sayansi ya naa li yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Naa lumela kuli lika ze pila li bupilwe ki Mulimu. Taba yeo ne i ni komokisize. Ne ni nahanile kuli ne ku ka ni bela bunolo ku mu bonisa kuli tumelo ya hae ne i li ya buhata. Kono ne ni komokile ku fumana kuli naa alabile lipuzo za ka, ka ku utwahala. Kamukwaocwalo, na bata ku ziba ze ñata ka za libaka batu ha ba lumela ku Mulimu.

Likwelinyana ku zwa fo, na kopana ni Paki yo muñwi ya naa na ni zibo ka za litaba za likalafo za sipatela. Ha naa itakalelize ku ni taluseza za tumelo ya hae, na lumela kabakala kuli ne ni bata ku ziba libaka batu ha ba lumela ku Mulimu. Ne ni bata ku mu yangwela kwa lishano la naa lumela ku lona.

 Kana ne mu konile ku mu kolwisa kuli litaba za naa lumela ku zona ki za buhata?

Batile, ne ni palezwi. Na kala ku eza lipatisiso ka za lituto ze talusa za simuluho ya bupilo. Ne ni komokile ku fumana kuli nihaiba licaziba ba sayansi ba ba kutekeha ba bulela kuli nihaiba selusi ye nyinyani hahulu i tatezani hahulu kuli ha ku konahali kuli i be ye simuluhile fa lifasi. Ba bañwi ku bona ba nahana kuli liselusi ze cwalo, li simuluha kwande a lifasi. Ku na ni ku sa lumelelana ko ku tuna ka za simuluho ya bupilo.

Kana ku na ni litaba ka za simuluho ya bupilo ze ba lumelelana ku zona ba sayansi?

Taba ye komokisa ki ya kuli, licaziba ba sayansi ba bañata ba lumela kuli ka mukwa o muñwi bupilo bu itahezi feela ku zwelela fa lika ze sa pili. Na kala ku ipuza kuli, ‘Haiba ha ba zibi mo bu tezi bupilo ku si na Mubupi, ba kona ku ikolwisa cwañi kuli bupilo bu tahile ka mo ba taluseza?’ Na kala ku nyakisisa ze i bulela Bibele ka za simuluho ya bupilo.

Ki lika mañi ze ne mu ikolwisize ka za Bibele?

Ha ne ni zwelapili ku ituta ze ñata mwa Bibele, na fita fa ku ikolwisa kuli ki ya niti. Ka mutala, ki cwanoñu fa ili fo ba sayansi ba fumani bupaki bwa kuli lihalimu ni lifasi li na ni makalelo. Kono manzwi a mwa timana ya makalelo ya Bibele, a naa ñozwi ibato ba lilimo ze 3,500 kwamulaho, a bulela kuli: ‘Kwa simuluho Mulimu naa ezize lihalimu ni lifasi.’ * Mi ni fumani kuli ze i bulela Bibele kaufela ka za litaba za sayansi, li nepahezi.

Kana zibo ya mina ya litaba za sayansi ne i tahisize kuli ku mi bele taata ku lumela ku Mulimu?

Batili. Ha ni kalisa ku lumela ku Mulimu, ne se ni itutile sayansi ka lilimo ze taalu kwa yunivesiti. Ku to fita ni la kacenu le, ha ni nze ni zwelapili ku ituta ze ñata ka za lika ze pila, ni zwelapili ku ba ni buikolwiso bo butuna bwa kuli ku na ni Mubupi.

Kana mwa kona ku lu fa mutala?

Eni. Ni itutile mo milyani ni lifanu li amela lika ze pila. Nto ye ni komokisa ka za mo lu bupezwi ki mo booko bwa luna bu silelelizwe kwa lika ze lubeta ni kwa maikolokuwawa. Ku na ni nto ye kauhanya mali a luna kwa liselusi za booko bwa luna.

Ki lika mañi ze komokisa ka za taba yeo?

Lilimo ze fitelela mwanda kwamulaho, babatisisi ne ba lemuhile kuli lika ze kenanga mwa misinga ya mali za kenanga mwa likalulo kaufela za mubili—konji feela mwa booko ni mwa musinga wa booko o mwa luteya (spinal cord). Taba yeo ya ni komokisa, bakeñisa kuli ku na ni misinga ye miñata ye minyinyani-nyinyani ye isanga mali kwa liselusi kaufela za booko. Mali a kenisanga, ku fepa, ni ku isa moya wa okisijini (oxygen) kwa liselusi kaufela za booko. Kamukwaocwalo, ku taha cwañi kuli mali a luna a kauhanywe kwa liselusi za booko? Batu ne ba sa zibi ze tahisa cwalo ka lilimo ze ñata.

Nto yeo ye kauhanya mali kwa liselusi za booko i sebeza cwañi?

Misinga ye minyinyani-nyinyani ya mali ha i swani sina mipila ya mapulasitiki ye kauhanya lika ze mwahali ku ze fande. Misinga ya mali i pangilwe fa liselusi. Liselusi zeo, li lumelezanga lika ni maikolokuwawa ku fita mwahalaa zona. Kono liselusi za misinga ya mali ye mwa booko za shutana. Zona, li titihani hahulu. Liselusi ze, ni lipakani ze nyinyani ze mwahalaa zona za makaza. Ku na ni linzila ze ñata ze ipitezi ze tahisa kuli lika ze ñwi—ze cwale ka moya wa okisijini (oxygen), wa kaboni-dayokisaidi (carbon dioxide), ni swikili ya mwa mubili—li fite mwahalaa misinga ya mali ni kwa booko ka nzila ye zamaiswa hande. Kono liprotini, liselusi, ni lika ze ñwi ha li fitiswangi kwa liselusi za booko. Kamukwaocwalo, nto ye kauhanya mali kwa liselusi za booko i tahisa kuli milyani, malaiti a mwa mubili ni lika ze ñwi li si ke za fita kwa liselusi za booko. Na ni bona kuli ha ku konahali kuli muezezo wo i be o i tahezi feela ka mukwa wa ku ipilaula.