PUPO YE MAKAZA!

Mupepelo wa Simbotwe se si Bubamela mai a Sona Mwa Mba

MUBAPALE

LIMBOTWE za kwa Australia ze bubamelanga mai a zona mwa mba, ili ze ne ngiwa kuli ne li fitile fa ku yunda mwa silimo sa 2002, ne li pepanga ka mukwa o komokisa. Simbotwe sa musali ne si mizanga mai a sona ni ku a bubamela mwa mba ka lisunda ze bato ba ze silezi. Hamulaho, bana ba sona ne ba pepiwanga ka ku zwela mwa mulomo wa sona inze ba kolile.

Kuli si si ke sa luba-luba mai a sona mwa mba sina lico, simbotwe seo ne si sa cangi lico mi ne si sa zwisangi lika za mwa mba ze luba-luba lico. Ku bonahala kuli lika ze ne zwanga kwa mai ao ni kwa bana ba ne ba ndondolwa, ne li tibelanga ku pangiwa kwa lika za mwa mba ze luba-lubanga lico.

Simbotwe sa musali ne si bubamanga mai a bato ba 24. Ka nako ya ku pepa, ibato ba 40 pesenti ya buima bwa sona, ne i zwelela fa buima bwa bana ba sona. Ku swana feela sina musali ya si ka itwala ya weita likilogilamu ze 68, ya lwezi limbututu ze 24, mi mbututu ni mbututu u weita likilogilamu ze 1.8! Limbotwe za bana, ze li mwa mba ya maa zona, ne li tahisanga kuli mba ya simbotwe sa mushemi i hule hahulu kuli mane ne i fitanga fa ku sinanisa maswafu a sona, ili ku tahisa kuli si kale ku buyela ka ku itusisa litalo.

Limbotwe za bana ne li zwelanga mwa mulomo mwahalaa mazazinyana ka ku ya ka mo li ndondolelwa. Kono haiba simbotwe sa musali si lemuha kuli ku taha kozi, ne si pepanga bana ka ku ba taza. Ka nako ye ñwi, babatisisi ne ba boni simbotwe sa musali inze si taza limbotwe za bana ze silezi ka nako i liñwi, ili ku li nepela buhule bo bu eza mita i liñwi.

Batu ba bañwi ba akaleza kuli mupepelo wa simbotwe se si bubamela mai a sona mwa mba ne u tile ka ku ipilaula. Niteñi, bakeñisa kuli mupepelo wa sona u itingile ka mo li inezi lilama za sona ni mikwa ya sona, licinceho ze tuna ze tokwahala kuli simbotwe-mbotwe feela si ipilaule ku ba simbotwe se si bubamela mai a sona mwa mba, ne li ka tokwa ku ezahala ka nako i liñwi kuli taba yeo i konahale. Kono tuto ya kuli lika ne li tile ka ku ipilaula i bonisa kuli ku tokwahala ku ba ni licinceho ze ezahala hanyinyani-hanyinyani kuli ku be ni mifuta ye minca ya lika ze pila. Kabakaleo, batu ba bañwi ba fitile fa ku ikolwisa kuli ha ku konahali kuli limbotwe zeo li be ze ne itahezi feela ka ku ipilaula kono ne li bupilwe. *

Mu bona cwañi? Kana mupepelo wa simbotwe se si bubamelanga mai a sona mwa mba ne u itahezi feela ka ku ipilaula? Kamba kana ne u tahisizwe ki Mubupi?

^ par. 7 Mwa buka ya hae ye na ni toho ya taba ye li, Origin of Species (Simuluho ya Lika ze Pila), Charles Darwin naa ize: ‘Lika ze pila li ipilaulanga hanyinyani-hanyinyani ka ku twaelela sibaka se li li ku sona mi ze twaelanga hande muinelo wa sibaka, ki zona ze zwelangapili ku pila; ku ipilaula ko, ha ku koni ku ezahala ka nako i liñwi feela.’