“Ne ni hanyaukezi bahulwani ba ka ba basali ni ku kasha sikwalo ka maata, kuli mane maswalelo a sona a mwahali a felela mwa limota. Lisuba leo, ne li ni hupulisanga kamita kuli kezo ya ka ne li ya bwanana.”—Bo Diane. *

“Ne ni bulezi ka ku huweleza ku bo ndate kuli: ‘Mu bashemi ba ba maswe hahulu!’ mi na kwala sikwalo ka maata. Kono si si ka kwala kale, na bona kuli sifateho sa bo ndate ne si bonisa kuli manzwi a ka a ba utwisize butuku, mi kapili na ikutwa kuli kambe ne ni si ka bulela cwalo.”—Bo Lauren.

Kana ni mina mu kile mwa ba mwa muinelo o swana ni wa bo Lauren kamba bo Diane? Haiba ki cwalo, taba ye ya kona ku mi tusa.

Ku bonisa mabifi ku sinya libubo la mina. Briana kalibe wa lilimo ze 21, u bulela kuli: “Ne ni nahananga kuli ba bañwi ba swanela feela ku utwisisa kuli ni wa ka cima-cima. Kono na kala ku lemuha kuli batu ba bonahalanga bukuba haiba ba sa bonisi buiswalo, mi na lemuha kuli kona mo ne ba ni bonela ba bañwi!”

Bibele i bulela kuli: “Mutu wa kacima-cima u ka eza ka bukuba.”—Liproverbia 14:17.

Bunyemi bwa mina bu kona ku tahisa kuli batu ba mi ambuke. Mucaha wa lilimo ze 18 ya bizwa Daniel, u bulela kuli: “Ha mu ka bonisanga bunyemi, batu ba ka tuhela ku mi kuteka.” Elaine kalibe wa lilimo ze 18, wa lumela taba yeo. U bulela kuli: “Batu ha ba tabeli mutu ya bonisanga bunyemi. Ku eza cwalo ku tahisa feela kuli ba mi sabe.”

Bibele i bulela kuli: “U si ke wa twaelana ni mutu ya buhali; u ambuke ku zamaya ni mutu ya lunya.”—Liproverbia 22:24.

Mwa kona ku cinca. Musizana wa lilimo ze 15 ya bizwa Sara u bulela kuli: “Haki kamita mu kona ku ba ni maata fahalimu a maikuto a kona ku mi tahela mwa miinelo ye mu talimana ni yona, kono mwa kona ku ba ni maata a ku zamaisa mo mu boniseza maikuto a mina. Ha mu tokwi ku bonisa mabifi.”

Bibele i bulela kuli: “Ya sa halifi kapili, u fita sinata kwa maata; mi ya busa pilu ya hae, u fita ya hapile munzi kwa bundume.”—Liproverbia 16:32.

Mu itomele sikonkwani. Ku fita ku bulelanga kuli: “Ki mona mo ni inezi feela,” mu i kataze ku eza licinceho mwahalaa silengo sa nako ye mu toma—mwendi cwalo mwa likweli ze silezi. Mwahalaa nako yeo, mu ñolange licinceho ze bonisa zwelopili ye mu eza. Fo mu nyemela kaufela, mu ñolange (1) ze ne ezahezi, (2) mo ne mu ezelize, ni (3) mo ne mu swanela ku ezeza hande—ni libaka ha ne mu swanela ku eza cwalo. Kihona mu ka itomela sikonkwani sa ku eza nto ye nde yeo ye ne mu swanela ku eza, muta mu ka nyemiswa. Akalezo: hape mu ñolange ni ha mu ezize hande! Mu ñole ka za bunde bo mu ikutwa hamulaho wa ku bonisa buiswalo.—Sikuka sa Bibele: Makolose 3:8.

Mu kutumane pili mu si ka nga kale muhato. Haiba mu nyemiswa ki nto ye ñwi kamba mutu yo muñwi, mu si ke mwa bulela mazwi a pili a taha mwa munahano wa mina. Kono mu kutumane pili. Mu hohe hahulu moya haiba mu tokwa ku eza cwalo. Mutangana wa lilimo ze 15 ya bizwa Erik, u bulela kuli: “Ha ni hoha moya ni banga ni nako ya ku nahana pili ni si ka eza kamba ku bulela nto ye ka tahisa kuli ni inyaze hasamulaho.”—Sikuka sa Bibele: Liproverbia 21:23.

Mu yandulule mubonelo wa mina. Fokuñwi mu kana mwa nyema bakeñisa kuli mu isa feela pilu kwa kalulo iliñwi ya taba—kalulo ye mi ama. Mu like ku nyakisisa mo ba kana ba ikutwela ba bañwi. Kalibe ya bizwa Jessica u bulela kuli: “Batu niha ba ni bonisa kashwau luli, hañata na fumananga libaka le li ni tusanga ku bonisa kutwisiso-nyana.”—Sikuka sa Bibele: Liproverbia 19:11.

Mu ikeme fateñi, haiba mu tokwa ku eza cwalo. Bibele i bulela kuli: “U ikeme pili likomano li si ka kalisa kale.” (Liproverbia 17:14, NW) Sina mo li boniseza liñolo leo, ka linako ze ñwi ki ko kunde ku ikema fateñi, ha mu li mwa muinelo o kona ku zusa kañi ye tuna. Hamulaho wa fo, mwa sibaka sa ku zwelapili ku nahana ka za taba yeo ni ku tuhelela bunyemi bwa mina inze bu ekezeha, mu ipatehise. Kalibe ya bizwa Danielle, u bulela kuli: “Ni lemuhile kuli ku eza lipapali ze tiisa mubili kwa kona ku ni imulula kwa lipilaelo ni ku ni tusa ku tokolomoha ku nyema.”

Mu itute ku libalanga feela kwateñi. Bibele i bulela kuli: “Mu tutumele mi mu si ke mwa eza sibi; mu ikutaze mwa lipilu za mina . . . , mi mu kuze.” (Samu 4:4) Mu lemuhe kuli ha ku na se si fosahalile ha mu ikutwa ku filikana. Kono taba luli ki ya kuli: Mu ka ezañi hamulaho wa ku ikutwa cwalo? Mucaha yo muñwi ya bizwa Richard, u bulela kuli: “Haiba mu tuhelela ba bañwi ku mi nyemisanga, mu ba fa maata a ku mi zamaisa. Mu like ku nga taba sina mutu yo muhulu ni ku libala feela kwateñi.” Ha mu ka eza cwalo, mu ka ba ni maata fahalimu a maikuto a mina a bunyemi mwa sibaka sa ku tuhelela bunyemi bwa mina ku mi zamaisa.