MASWANISO AZAKWAMULAHO | AL-KHWARIZMI
Al-Khwarizmi
BATU babañata hababata kuziba buima bwabona kamba kuziba masheleñi alileka libyana zabona zamwa sintolo, baitusisanga linombolo za Sihindu ni Siarabe. Ki kabakalañi habaitusisanga linombolo za Sihindu ni Siarabe? Kubonahala kuli linombolo zekalela fa 0 kuisa fa 9 zeitusiswa mazazi a, nelikalezwi kuitusiswa mwa India mi neliisizwe kwa linaha zakwa Wiko ki baituti bamwa lilimo zamafelelezo a Mubuso wa Roma bane baliñozi mwa Siarabe. Muituti yanaazwile mubano mwahalaa baituti bao neli Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi. Kubonahala kuli naapepezwi mwa naha yebizwa cwale kuli Uzbekistan ibato ba ka silimo sa 780 C.E., al-Khwarizmi ubizwa kuli ki “caziba yazwile mubano wa lipalo za Siarabe.” Ki kabakalañi hanaa filwe tumbo yeo?
“CAZIBA YAZWILE MUBANO WA LIPALO ZA SIARABE”
Al-Khwarizmi naañozi ka za muitusisezo otusa wa likuto ni lifelwani mwahalaa linombolo mi hape naatalusize hande ni kuzibahaza muezezo wa mwa kutatululela mataata amañwi a mwa lipalo. Naañozi muezezo wo mwa buka yahae yebizwa The Book of Restoring and Balancing. Linzwi la Sikuwa la algebra lizwelela fa linzwi la al-jabr, leli mwa toho ya taba ya Siarabe yeli, Kitab al-jabr wa’l-muqabala. Muñoli yomuñwi wa litaba za sayansi wa libizo la Ehsan Masood, ubulela kuli: Lipalo za Algebra, “ki lipalo za butokwa hahulu kwa lipalo kaufela, mi likona kuitusiswa mwa litaba kaufela za sayansi.” *
Muñoli yomuñwi naabulezi kalisheha kuli: “Baituti babañata-ñata bakwa likolo zepahami babulelanga kuli kambe [al-Khwarizmi] naasika ikataza cwalo.” Nihaike kuli baituti bakana baikutwa kuli lipalo za algebra litaata hahulu, al-Khwarizmi ubulela kuli mulelo wahae neli wakutalusa kabunolo lipalo zeama lipisinisi, kuikabela libyana, kupuma milulwani, ni lika zeñwi cwalo.
Lilimo-limo hamulaho wafo, baituti balipalo bakwa Wiko, babacwale ka Galileo ni Fibonacci, neba babalize hahulu al -Khwarizmi bakeñisa kutalusa hande ka kuutwahala lipalo za mifuta yeshutana-shutana. Mutalusezo wa lipalo wa Al-Khwarizmi neutahisize kuli batu bakalise kuituta lipalo zamufuta wa algebra, arithmetic, ni trigonometry. Lipalo za trigonometry nelitahisize kuli baituti bakwa linaha za Siarabe bakone kubeleka lipalo zeama lika zenani makona, ni zenani maneku amalaalu ni makona amalaalu ni kubatusa kuezazwelopili mwa lituto za linaleli ni lika zeñwi zekwa lihalimu.Lipalo za Algebra: “Ki lipalo zabutokwa hahulu kwa lipalo kaufela.”
Baituti bane baitutisisize mubelekelo wa lipalo wa al-Khwarizmi nebakalisize mubelekelo omunca wa lipalo zena ni likuto ni lifelwani ni kukalisa kuitusisa miezezo yeminca ya mwa kubelekela lipalo zeama kuziba butuna bwa sika fande ni mwahalaa sona. Licaziba ba miyaho ni bayahi bakwa linaha za Siarabe nebaitusisize mibelekelo ya lipalo yeipitezi yeo nako yetelele pili licaziba sinabona bakwa linaha zakwa Wiko basika fitakale fakutekelela mibelekelo yeo, ili yene bafitile fakutekelela ka nako ya lindwa zene bileteñi mwahalaa Bakreste ni Mamozilemu. Hamulaho wa lindwa zeo, bakuta habobona ni zibo yene bafumani yeo, mi nebatusiwa ki Mamozilemu babaitutile bane bahapilwe ni bane batutezi kwa linaha za Wiko.
KUHASANA KWA LIPALO ZA SIARABE
Hamulaho wa nako, libuka za naañozi al-Khwarizmi nelitolokilwe mwa Silatini. Caziba wa lipalo wa kwa Italy yabizwa Fibonacci (yanaa pilile kuzwa 1170 kuisa 1250), hape yanaa zibahala ka libizo la Leonardo wakwa Pisa, uzibahala kuli kiyena yanaatumisize linombolo za Sihindu ni Siarabe kwa linaha zakwa Wiko. Naaitutile linombolo ze, ka nako yanaa potela libaka za Mediteranea mi hasamulaho wafo sañola buka yahae yebizwa Book of Calculation.
Nekufitile lilimo zeñata-ñata kuli batu bafite fakuziba hande mutalusezo wa lipalo wa Al-Khwarizmi. Kono cwale miezezo yahae ni lipalo zeswalisana ni miezezo yeo selizona zabutokwa hahulu mwa litaba za sayansi, bumapanga-panga, litaba za lipisinisi, ni mwa likampani zepanga lika.
^ para. 5 Mwa lipalo za algebra za mazazi a, linombolo zesazibahali likana zayemelwa ki litaku, zecwale ka x kamba y. Mutala ki wa palo ye, x + 4 = 6. Haluzwisa 4 mwa nombolo ye kwa buse bwa = lukafumana kuli x ilikana ni 2.
^ para. 7 Baituti ba linaleli ni lika zekwa lihalimu ba Magerike nelibona bapili kubeleka lipalo zeama maneku ni makona a lika zenani maneku amalaalu ni makona amalaalu. Baituti ba Simozilemu nebaitusisize lipalo za trigonometry kubatusa kuziba kokufumaneha tolopo ya Mecca. Mamozilemu batabela kulapela inze batalimezi kwa Mecca. Sizo sa Mamozilemu sitokwa kuli habapumbeka mutu baswenela kutalimisa situpu kwa Mecca, ni kuli hababulaya folofolo ya busunso baswanela kutalimela kwa Mecca.