MUSHABATI upangiwa cwañi? Kunani linzila zeñata zeo mushabati upangiwa kazona. Kono nzila yetalusizwe mwa taba ye, mwendi ikamikomokisa. Kunani tapi yetafunanga lika zetiile, zepangehile fa masapo a lifolofolo zenyinyani za mwa liwate, kulieza mushabati omusisani, mi tapi yeo ibizwa parrot-fish.

Litapi ze, lipila mwa mawate anani mezi afutumala. Hamulaho wakumiza lika zetiile zeo zeitafunile, ianyanga kwateñi lico zelikani ni kuzwisa buñata bwa lika zesiyezi ili zefetuhile mushabati. Kuli ipete musebezi wo, tapi ye, itusisanga mitahali yayona yetiile yeswana sina mulomo wa nyunywani ni meeno ayona atiile. Litapi zeñwi zamufuta wo, lipilanga ibato ba lilimo ze 20, meeno azona inzaa sasebeza hande.

Mwa libaka zeñwi, litapi ze, lipatehanga hahulu kutafuna lika zetiile zeo, kuli mane lipanganga mushabati omuñata hahulu kufita nto ifi kamba ifi yepanga mushabati. Babatisisi babañwi baakaleza kuli tapi iliñwi yamufuta wo, ipanganga mushabati obato eza likilogilamu ze 90 kuisa kuze 100 ka silimo.

Tapi ye, hape iezanga musebezi omuñwi wabutokwa. Hainze ica ka taata lika zetiile ili zekwahezwi ki mañuluya ni limela za mwa liwate, hape itahisanga kuli lika zetiile zeo libe zekenile. Tapi ye haicanga lico zeo, itahisanga kuli sibaka fo lifumaneha lico zeo sibe mwa muiinelo omunde. Mwa libaka mokusa fumanehi litapi ze, ni lika zeñwi zecanga lika zetiile zeo za mwa liwate, libaka zeo libanga hahulu ni mañuluya ni limela zeñwi za mwa liwate. Buka yeñwi (Reef Life,) ibulela kuli: “Batu babañwi babulela kuli kambe hakuna lika zecanga lika zetiile za mwa liwate, libaka fo lifumaneha lika ze, nelisike zabonahala sina moliinezi kacenu.”

Kueza lika ze kaufela ka nako yamusihali kutokwa kuli tapi ye, ipumulange hande ka nako yabusihu, hape ni mwa muinelo wo, tapi ye iipitezi. Nako yabusihu mwa libaka zeo kulubeta hahulu, bakeñisa kuli ki yona nako yelizumanga hahulu lika zeca litapi. Litapi ze, liipatanga kwatasaa macwe ka nako yelilobalanga, kono kueza cwalo hañata hakukoni kulisileleza kwa litapi zetuna zeshwile tala zebizwa li-shark.

Kuli liisileleze hahulu, litapi zeñwi zamufuta wo, zaikwaelanga. Lizwisanga lika zeswana sina mamina mwa mubili wazona, mi liikwahelanga ka lika zeo ilikuli fo liinzi kubonahale feela buseta. Licaziba basayansi yalika za mwa liwate balumela kuli lika zenunka bumaswe zeo, zeliikwahelanga kazona litapi ze, za lisilelezanga kwa lila zazona.

Litapi ze, ki zeñwi za litapi zebonahalanga hahulu ni zebuheha hahulu kwa litapi zefumaneha mwa libaka mokunani lika zetiile zepangehile fa masapo a lifolofolo. Tapi yamufuta wo, yamuuna kamba yamusali, ipepiwanga inze inani mibala yeshutana-shutana, yebonahala hande ili yencincanga hainze ihula. Kono nto yabutokwa ni kufita kikuli, litapi zamufuta wo, halisabangi batu haiba kuli mwa libaka mo lifumaneha haliyambiwi hahulu. Kacwalo, ki zeñwi za litapi zekona kuboniwa ka bunolo.

Kusutelela bukaufi, inze babuha ni kuteeleza kwa mulumo wa litapi ze, halinze litafuna lika zetiile zepangehile fa masapo a lifolofolo, ki nto yebasa libalangi babatisisi babañwi babafitile ko lipila litapi ze. Mi litapi ze halinze tapa hamoho ka sikwata sesibuheha, litahisanga kuli libaka ko lipila libe zende kwa libupiwa zeñwi za mwa liwate ni kutahisa kuli luna batu luikole kubuha.