Babanca babazwanga fa malapa a bashemi babona batalimananga ni miinelo yetaata yetokwanga kuli bakutele fa malapa a bashemi babona hamulaho wa kupalelwa kufumana lika zakuipilisa ka zona. Kana mukile mwaipumana mwa muinelo o cwalo?

Nihaneikaba kuli mulata hahulu bo ndataa mina ni bo maa mina, kukutela fa lapa labona kukona kumibela taata. Ka mutala, musali yabizwa Sarah * ubulela kuli: “Kupila ni nosi nekutahisize kuli nibe ni buikolwiso bwa kuli nakona kuipilisa nisa tokwi tuso ya batu babañwi. Kono kukutela fa lapa la bashemi baka nekutahisize kuli niikutwe inge kuli senili mwanana hape.” Muuna yabizwa Richard naikutwile cwalo ni yena. Ubulela kuli: “Nenisa lati kukutela fa lapa la bashemi baka kono hape nenisa koni kuipilisa. Neniikutwile kuba mupalelwi.”

Haiba mumwa muinelo wo, taba ye, yakona kumitusa kufumana linzila zakuipilisa ka zona hape.

Litaba zeama masheleñi. Babanca babañata bakomokanga hahulu hase bazwile fa lapa la bashemi babona bakeñisa kupalelwa kufumana lika za kuipilisa ka zona. Bo Richard bababulezwi kwa makalelo a taba ye, babulela kuli: “Neniitusisize masheleñi ane nibulukile kaufela kuleka lika za kuipilisa ka zona.” Nto yeswana yeo neiezahazi ni ku bo Shaina, bane bazwile fa lapa la bashemi babona inze banani lilimo ze 24 mi nebakutezi fa lapa la bashemi babona hamulaho wa silimo silisiñwi ni likweli ze 6. Babulela kuli: “Neniswanela kufumana nzila ya kuipilisa ka yona kono nenizwile fa lapa la bashemi baka inze nisina hande masheleñi mi nenikutezi fa lapa labona inze ninani likoloti.” *

Butata bwa kufumana misebezi. Bo Shaina nebalemuhile kuli kuzusiwa musebezi kwakona kutahisa kuli mutu a palelwe kupeta milelo yanaanani yona ya mwa kuipiliseza. Babulela kuli: “Nenifelize lituto za bualafi zene nieza, mi nakala kubelekisana ni kampani yene initusize kufumana musebezi. Kono neniziyelehile hahulu hane nizusizwe musebezi. Nayo kala kupila mwa sibaka sa matakanyani mone nisa libeleli kufumana musebezi wa bualafi!”

Kuba ni litibelelo za lika zesa koni kuezahala. Babanca babañwi bakenanga misebezi inze basa zibi kuli misebezi yeo ikabatusa cwañi kufumana lika zakuipilisa ka zona. Misebezi yabona ibabelanga hahulu taata kufita ni mone banahanela. Bakomokanga hahulu kufumana kuli habasana tabo yene hupula kuli bakaba ni yona habaka pila banosi. Habalibelelangi kuli bakakopana ni matata a mañata habanze bahula.

Muzibise bashemi bamina kuli mubata kukutela fa lapa labona. Muikambote litaba zeswana sina ze: Mukatabela kupila ni bona ka nako yekuma kai? Mukabatusanga cwañi kufumana lika zaikuitusisa fa lapa hamunze mupila ni bona? Ki ifi misebezi ya fa lapa yemuka batusanga kupeta? Ki mihato mañi yemukanga kuli mukone kukala kuipilisa hape? Kusina taba ni kuli mubabahulu cwañi, muhupule kuli mukutile fa lapa la bashemi bamina mi muswanela kumamela milao ya bona.—Sikuka sa mwa Bibele: Exoda 20:12.

Muzibe mwa kuitusiseza hande masheleñi. Buka yeñwi (The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students) ibulela kuli: “Muitusisezo wa mina wa masheleñi ukabonisa haiba muka kona kuipilisa kamba kutokwa. . . . Nto yabutokwa hahulu yemutokwa kuziba, ki kusa sinyanga masheleñi a mina ka kuleka lika zemusatokwi.”—Sikuka sa mwa Bibele: Luka 14:28.

Muamuhele kelezo yende. Bashemi bamina kamba batu babañwi babahulile bakona kumitusa kuziba mwa kuitusiseza hande masheleñi a mina, mwa kuabulukela, ni mwa kulifela lika zeñwi. Basali bababizwa bo Marie babulela kuli: “Neninyakisisanga lika zene niitutile. Mulikanaaka naanibulelezi kuli niñolange mukoloko wa lika zabutokwa ni zesi zabutokwa. Nenikomokile hahulu kuli buñata bwa lika zene nilekanga nesi zabutokwa. Hape neniitutile kuba ni buiswalo ili mukwa wa butokwa hahulu watokwa kuba ni ona mutu yaikuta.”—Sikuka sa mwa Bibele: Liproverbia 13:10.

Munge mihato yekamitusa kufumana musebezi. Musike mwa sinyeza nako kwa kuketa misebezi. Temuso: Batu babañwi bakona kumibulelela kuli muswanela feela kukena musebezi o mutabela. Kono kutundamena feela kukena musebezi omutabela kukatahisa kuli mupalelwe kukena misebezi yemiñwi yeliteñi! Mwa sibaka sa kusinyeza nako kwa kubata musebezi omutabela, muitatele kukena musebezi oliteñi kaufela. Muhupule kuli, sabutokwa nikufita haki musebezi wamina kono ki mo muezeza musebezi wo. Mane sekulemuhilwe kuli batu baikolanga hahulu musebezi wabona habaziba hande mwa kuuezeza ni hababa ni yeloseli yakuueza. Hamutokwi kukena musebezi omutabela kuli muikole musebezi wamina, kono mutokwa kulata musebezi omueza!