Aristotle naañozi ka za tuto ya za kuswanisa, ya za linaleli, ya za lika zepila, mipilelo ya batu, lipuo, mulao, muutwisisezo wa lika, musebelezo wa limagineti, tuto ya moliinezi lika luli, tuto ya molizamaela lika, za kuitabisa, litoko, za lipolitiki, tuto ya munahanelo wa batu, ni zibo ya puo, hamohocwalo ni tuto ya za moyo, wanaanga kuli washwanga. Nihakulicwalo, Aristotle utumile hahulu ka zapetile mwa tuto ya lika zepila ni muutwisisezo wa lika.

Licaziba ba kwaikale ba litaba za Sigerike nebatalusanga za lika zebupilwe ka kuitinga fa mibonelo yabona ni muutwisisezo wabona wa lika. Kunani litaba zene basakakanyi kuli ki za niti, mi nebalumela kuli haiba banahanisisa hande fa litaba zeo, nebaka kona kufita fa kutwisiso ya lika yenepahalile.

Ka kuitinga fa mubonelo wo, nebafitile fakuba ni kutwisiso yende ya lika zeñata, zecwale ka ya kuli lika ze mwa pupo lionga-ongilwe ka nzila yende. Kono butata bobutuna neli bwa kuli nebaitingile feela fa mibonelo yabona yeneeli ya makutelakaufi, ili muinelo onokelusize baana babañata bababutali kukopanyeleza cwalo ni Aristotle. Ka mutala, nebalumela kuli lipulaneti ni linaleli nelipotoloha lifasi. Ka nako yeo, tuto yeo neiingiwa kuba taba ya niti yeiponahalela  fokusweu. Buka yebizwa The Closing of the Western Mind ibulela kuli: “Munahanelo wa batu ni mupilelo wabona nelibonahala kuyemela mubonelo wa Magerike wa kuli lifasi lipotolohiwa ki lipulaneti ni linaleli.”

Mubonelo ofosahalile wo neusike watahisa hahulu butata kambe neulumelwa feela ki basayansi. Kono nekusikaba cwalo.

Hamulaho wa kufela kwa puso ya Roma, lituto zeñwi za Aristotle neliamuhezwi kuli ki za niti ki batu ba mwa Yurope bane baipapata kuba Bakreste—fo kikuli, neliingiwa kuli linepahalile. Baituti ba lituto za bulapeli bwa Katolika babacwale ka Thomas Aquinas (ibato ba 1224-1274), nebakalile kuituta ni lituto za Aristotle mwa lituto zabona za bulapeli. Kacwalo, muhupulo wa Aristotle wa kuli lifasi lipotolohiwa ki lipulaneti ni linaleli wa ba tuto yenelutiwa ki bulapeli bwa Katolika. Baeteleli ba likeleke za Protestanti, babacwale ka Calvin ni Luther, ni bona nebaamuhezi tuto yeo, mi nebaize ki tuto yefumaneha mwa Bibele.—Mubone mbokisi yeli “ Nebautwisisize Bibele ka Mafosisa.”

Muñoli yabizwa Charles Freeman naabulezi kuli: “Lituto zeñwi [lituto za Aristotle] ni lituto za Katolika neliswalisani hahulu kuli mane nelisa konwi kutaluhanywa ka bunolo.” Kacwalo, sekubulezwi kuli Aquinas “naakolobelize” Aristotle mwa bulapeli bwa Katolika. Kono sina mwanaañolezi Freeman, niti kikuli, “Aquinas ki yena yanaafetuhile kukalisa kuamuhela lituto za Aristotle.” Mi mane lwakona kubulela kuli keleke ya Katolika ni yona neifetuhile kukala kuamuhela lituto za Aristotle. Kabakaleo, caziba wa kwa Italy wa tuto ya linaleli ni lipalo yabizwa Galileo, yanaalikile kufa bupaki bwa mubonelo wahae wa kuli lifasi lipotoloha lizazi, naaisizwe kwa kuta ya Katolika mi naahapelelizwe kutuhela mubonelo wahae wo. * Kono nto yekomokisa kikuli, Aristotle yena naalemuha kuli zibo ya sayansi yazwelangapili, mi yakona kucinca. Nekukaba hande kambe likeleke ni zona nelinani mubonelo wo, oswana ni wa Aristotle!