NIHAIKE kuli Bibele haki buka yebulela litaba za sayansi, litaba zeibulela ka za lika zebupilwe linepahezi. Munyakisise zeibulela Bibele fa litaba zecwale ka mayemo a mbyumbyulu ni litaba za sihozo.

MAYEMO A MBYUMBYULU—ZETAHISANGA KULI PULA INELE

Bibele ibulela kuli: “[Mulimu] Uhohela malotoli a mezi kwahalimu; abupeha kuba pula kuzwa fa mbundu yahae; cwale malu kihona anelisa pula.”—Jobo 36:27, 28.

Kwa liñolo leo, Bibele ibulela lika zetaalu zetahisanga kuli pula inele. Mulimu yatahisa kuli lizazi licise—“uhohela malotoli a mezi kwahalimu” ka kutahisa kuli (1) kucisa kwa lizazi kuhohe mezi a fafasi. (2) ka kukangelisa mezi azwa fafasi, ili kutahisa kuli mezi ahohilwe ki lizazi ao apange malu atahisanga kuli pula inele ni kutahisa kuli (3) litwa liwe kamba kunele pula ya simbwewewe. Nihaiba ka nako ya cwale, licaziba bababona za mayemo a mbyumbyulu habautwisisi litaba kaufela zetahisanga kuli pula inele. Nto yetabisa kikuli, Bibele ibuza kuli: “Kana kunani yakona kuutwisisa mwayandulukela malu?” (Jobo 36:29) Nihakulicwalo, Mubupi yena wautwisisa moipangehelanga pula mi naaboni teñi kuli muñoli wa buka yeo ya mwa Bibele wañola litaba zenepahezi. Mi Mulimu naasusumelize muñoli yo kuñola litaba zeo kale-kale koo pili ba sayansi basika talusa kale litaba lisikai ka za moipangehelanga pula.

LITABA ZEAMA SIHOZO—KUHULA KWA MBUTUTU YE MWA MBA

Mulena Davida, yomuñwi wa batu bane bañozi Bibele, naabulezi cwana ku Mulimu: “Meeto ahao aniboni inze nili mbututu mwa mba; lilama zayona kaufela neliñozwi mwa buka yahao.” (Samu 139:16) Ka kubulela ka nzila ya kuloka, Davida ubulela za mbututu yehula mwa mba kulikana ni litaelo zeñozwi kale mwa “buka,” kamba litaelo zene tomilwe cimo. Mi sesikomokisa kikuli, taba yeo neiñozwi lilimo zebato ba 3,000 kwamulaho koo!

Caziba wa limela wa libizo la Gregor Mendel naafitile fa kuziba litaba zeama sihozo mwa lilimo za ma 1700. Mi ka April 2003, babatisisi nebafelize kukopanya hamoho litaba za moubupehela mubili wa mutu, ili zekopanyeleza litaba kaufela zetokwahala kuli mubili wa mutu uhule. Ba sayansi baswaniselize litaba za sihozo kwa dikishinari yenani manzwi añozwi ka kuya ka molitatamanela litaku. Ka mubulelelo omuñwi, manzwi ao abonisa litaelo za mwaswanela kubupehela mutu. Ka kuya ka litaelo zeo, lilama za mbututu ye mwa mba, ze cwale ka booko, pilu, maswafu, ni mahutu libupehanga ka kutatamana, ni ka nako yeswanela luli. Kona libaka ba sayansi hababiza litaelo zeo za mwabupehela mutu kuli ki “buka ya bupilo.” Kiñi zenetusize Davida, muñoli wa buka ya mwa Bibele yo, kuñola litaba zenepahezi? Davida naabulezi ka buikokobezo zene mutusize, naaize: “Moya wa Jehova neubulezi ka na; manzwi ahae naali fa lulimi lwaka.” *—2 Samuele 23:2.

KUTAATA hahulu kuziba kuli mubuso kamba muleneñi omuñwi ukaba lili ni maata kamba ukafelelwa lili ki maata. Mi kutaata kuziba kuli nto yeo ikaezahala ka mukwa ufi ni kuli ikaanga nako yekuma kai. Kono Bibele neipolofitile kale kuli mibuso ni mileneñi yemaata neikasinyiwa luli. Halunyakisiseñi mitala yemibeli feela.

KUWA NI KUSINYIWA KWA BABILONA

Babilona wa kwaikale neli muleneñi omaata oneubusize linaha za kwa wiko wa Asia ka lilimo zeñata. Muleneñi wa Babilona ka nako yeñwi neli ona muleneñi omutuna hahulu mwa lifasi kaufela. Kono Mulimu naasusumelize Isaya, yomuñwi wa bañoli ba Bibele kupolofita kuli mutu yabizwa Sirusi naakatula Babilona, ni kuli sibaka seo nesikaba matota kuya kuile, mi taba yeo neipolofitilwe lilimo zebato ba 200 pili isika ezahala kale. (Isaya 13:17-20; 44:27, 28; 45:1, 2) Kana taba yeo neiezahezi luli?

Mwa busihu bulibuñwi, ili ka October 539 B.C.E., Sirusi Yomutuna atula Babilona. Nako hainze iya, mikokolombwa yeneselaelanga libaka zenunile mwa sibaka seo, yaoma. Ka silimo sa 200 C.E., Babilona neiyubekilwe. Ni kacenu le, muleneñi wa Babilona usali matota. Sina feela Bibele mone ipolofitezi ka kunepahala, Babilona ‘ibile matota luli.’—Jeremia 50:13.

Muñoli wa Bibele naafumani kai litaba zenepahezi cwalo zenekaezahala kwapili? Bibele ialaba kuli litaba zeo neli “katulo ya Babilona yanaaboni Isaya mwanaa Amozi mwa pono.”—Isaya 13:1.

NINIVE—“IOME SINA LIHALAUPA”

Ninive, ona muleneñi omutuna wa Asiria, neungiwa kuba ona muleneñi obuheha bakeñisa libaka ni miyaho yeneyahilwe ka bukwala. Mwa muleneñi woo, nekunani mikwakwa yemituna, libaka zebuheha, litempele, ni malapa amatuna a malena. Nihakulicwalo, mupolofita Zefania naapolofitile kuli, muleneñi wo oneubuheha hahulu, neukaba ‘matota, uome sina lihalaupa.’—Zefania 2:13-15.

Ninive neisinyizwe kaufelaa yona ki limpi za Babilona ni za Mamede ibato ba mwa silimo sa 630 B.C.E. Ka kuya ka taba yeñwi, muleneñi oneuhapilwe wo “neulibezwi ka lilimo ze 2500.” Ka nako yetelele, batu nebakakanyanga ka za haiba kukile kwabanga ni muleneñi wa Ninive! Bapumbuli ba lika za kwaikale nebakonile feela kufumana lika zeñwi za mwa muleneñi wa Ninive ibato ba ka silimo sa 1850. Kacenu lika ze mwa sibaka seo lisinyehile, mi zeñwi lisinyizwe ki batu, ili kutahisa kuli katengo ka Global Heritage Fund kafe temuso ya kuli: “Lika zepumbuzwi za Ninive zakona kulateha kuya kuile.”

Zefania naafumani kai litaba zenekaezahala kwapili? Naaitumelezi kuli neli “linzwi la Jehova lene litile ku [yena].”—Zefania 1:1.

BIBELE ifa likalabo zekolwisa kwa lipuzo zelubuzanga mwa bupilo. Halunyakisiseñi mitala yelatelela.

KI KABAKALAÑI MWA LIFASI HAKUTEZI BUMASWE NI MANYANDO?

Taba ya bumaswe ni manyando italusizwe hahulu mwa mañolo amañata. Bibele ibulela kuli:

1. ‘Mutu ubile ni maata a kuhatelela yomuñwi, kumueza maswe.’—Muekelesia 8:9.

   Lipuso za batu zesasepahali litahiselize batu manyando.

2. “Nako ni likezahalo zesika libelelwa zabatahelanga kaufelaa bona.”—Muekelesia 9:11.

   Likezahalo zesika libelelwa zecwale ka makulanu amatuna, likozi, kamba liziyezi, likona kutahela mañi ni mañi waluna, kai kamba kai, ka nako ifi kamba ifi.

3. ‘Sibi sikeni mwa lifasi ka mutu alimuñwi ni lifu litile ka sibi.’—Maroma 5:12.

   Muuna ni musali bane babupilwe kwa makalelo nebapetahalile mi lifu nelisiyo ka nako yeo. Sibi ‘nesikeni mwa lifasi’ hane basika utwa mubupi wabona ka bomu.

Bibele ilutaluseza mabaka batu habanyanda, mi hape ilutaluseza ni lika zeñwi. Isepisa kuli Mulimu ukafelisa bumaswe mi “ukatakula miyoko kaufela kwa meeto abona, mi lifu halisana kubateñi, nihaiba kutahelwa ki maswabi kamba kulila kamba kuutwa butuku.”—Sinulo 21:3, 4.

KI LIKA MAÑI ZEEZAHALANGA KU MUTU HASHWA?

Bibele italusa kuli mutu hashwile, hakuna mwaikutwelanga mi hakoni kueza nto ifi kamba ifi. Muekelesia 9:5 ibulela kuli: “Kakuli babapila baziba kuli bakashwa, kono babashwile hakuna sebaziba.” Mutu hashwa, “mihupulo yahae yafela.” (Samu 146:4) Kacwalo, booko bwa mutu yashwile bwatuhelanga kusebeza. Fo kutalusa kuli mutu hasaashwile, haasakona kueza nto ifi kamba ifi, haasakona kuba ni maikuto amañwi, kamba kunahana nto ifi kamba ifi.

Nihakulicwalo, Bibele ilubulelela muinelo obali kuona batu babashwile, mi hape ilubulelela ni litaba zeñwi ka za babashwile. Ilufa sepiso yende hahulu ya kuli batu babashwile bakazusiwa kwa bafu.—Hosea 13:14; Joani 11:11-14.

LUPILELAÑI?

Bibele ibulela kuli Jehova Mulimu naabupile muuna ni musali. (Genese 1:27) Muuna wapili, Adama, utaluswa kuli ki “mwanaa Mulimu.” (Luka 3:38) Mutu naabupezwi kuli abe  ni bulikani ni Ndatahe wa kwa lihalimu ni kuli apile ka tabo inze aeza misebezi yeshutana-shutana fa lifasi kuya kuile. Kabakaleo, batu kaufela babupilwe ni takazo ya kubata kuziba za Mulimu. Kona libaka Bibele haibulela kuli: “Tabo ki ya babalemuha kuli batokwa za Mulimu.”—Mateu 5:3.

Bibele hape ibulela kuli: “Babatabile mane ki babautwa linzwi la Mulimu ni kulimamela!” (Luka 11:28) Bibele iluluta za Mulimu, mi hape ilutusa kupila bupilo bobunde ni kulutusa kuba ni sepo ka za kwapili.

HAMULAHO wa kunyakisisa bupaki, batu babañata-ñata mwa lifasi bafumani kuli Bibele haki buka feela yeneñozwi kwaikale, kono ki buka ya butokwa hahulu. Baikolwisisize kuli Bibele ki Linzwi la Mulimu leliñozwi ka kususumezwa ki moya wahae, ili nzila yaitusisa kwa kuambola ni batu, kukopanyeleza cwalo ni mina! Mwa Bibele, Mulimu umimema kuli mufite fa kumuziba ni kuba mulikanaa hae. Bibele isepisa kuli: “Musutelele ku Mulimu, mi ukasutelela ku mina.”—Jakobo 4:8.

Kubala Bibele kutahisa kuli muitute litaba zende. Ki litaba mañi? Sina feela kubala buka hakukona kumitusa kuziba maikuto a muñoli wayona, kubala Bibele kukona kumitusa kuziba mihupulo ni maikuto a Musimululi wayona wa kwa lihalimu, yena Mulimu. Munyakisise momukona kutusezwa ki taba yeo. Mwakona kuziba maikuto a Mubupi wamina! Hape Bibele ibulela:

• Libizo la Mulimu, mwainezi, ni tulemeno twahae totunde.

• Zeo Mulimu alelezi batu.

• Momukona kubela ni silikani sesinde ni Mulimu.

Kana mwatabela kuituta zeñata? Lipaki za Jehova bakatabela kumitusa. Bakona kulukisa kuli muitutange Bibele kusina kulifa sesiñwi. Kueza cwalo kukamitusa kusutelela hahulu ku Musimululi wa Bibele, yena Jehova Mulimu.