Lika zepila libonisa kuli nelibupilwe. Lika zepila lipangilwe fa likalulo zenyinyani zebizwa liselusi. Selusi ni selusi iezanga misebezi yemiñata-ñata ilikuli lika zepila libe ni bupilo mi lizwelepili kuata. Taba ye iezahalanga kwa lika kaufela zepila. Ka mutala, munyakisise selusi yenyinyani hahulu yefumaneha mwa mumela oitusiswanga kwa kuluba sinkwa. Haibapanywa kwa selusi ya batu, selusi ya mwa mumela ikona kubonahala kusaba ya butokwa. Kono selusi ye ipitezi hahulu. Fahalaa selusi ni selusi kunani DNA ili yetalusezanga selusi zakueza. Selusi ni selusi hape inani buikoneli bwa kuipumanela lico zeitokwa. Haiba hakuna lico, selusi yatuhelanga kubeleka mi kuswana feela inge kuli ilobezi. Kona libaka mumela haukona kubulukiwa nako yetelele kono hamulaho utobeleka hauitusiswa kwa kuluba sinkwa.

Ba sayansi sebabatisisize ka za selusi ya mwa mumela ka lilimo zeñata ili kuli bautwisise hande liselusi za mwa mubili wa mutu. Kono kusanani zeñata zebasautwisisi. Caziba Ross King yatalima ka za moibelekela mishini wa kwa yunivesiti yebizwa Chalmers University of Technology kwa Sweden nabulezi kuli: “Mwahalaa luna, haluna babatisisi babañata ba sayansi babatalima za lika zepila babakona kueza lipatisiso nihaiba feela ka za moubelekela mumela.

 Mubona cwani? Kana mubelekelo oipitezi wa selusi ya mwa mumela ufa bupaki bwa kuli kunani yanaibupile? Kana selusi yeipitezi cwalo neika kona kuitahela feela kusina mubupi?

Zepila kaufela linani DNA mi DNA haikoni kuitahela feela. DNA ipangilwe ka lika zenyinyani zebizwa ma-nucleotide. Selusi ni selusi ya batu inani ma-nucleotide aeza 3.2 bilioni. Lika zenyinyani ze lilukisizwe ka nzila yetahisa kuli likone kupanga liprotini.

Ba sayansi batalusa kuli haiba ma-nucleotide akopana hañata-ñata, akona kupanga DNA hañwi feela. Taba ye haikonahali feela.

Ba sayansi bapalezwi kueza nto yepila kuzwa fa lika zesapili.

Bupilo bwa batu buipitezi. Luna batu lunani lika zelukonisa kuikola bupilo kufita libupiwa zeñwi. Hakuna nto ifi kamba ifi yepila yenani buikoneli bwa kupanga lika zeñwi, kupila ka swalisano, kamba kubonisa maikuto sina mobaezezanga batu. Lwaitebuha hahulu buikoneli bolunani bwa kuutwa molitabuseza lico, kuutwa miunko, kuutwa milumo, kubona mibala ni lika zeñwi. Lwalelanga za kwapili ni kubatisisa mulelo wa bupilo.

Mubona cwañi? Kana buikoneli bolunani bona nebuitahezi feela kabakala kuli nelubutokwa kuli lupile ni kuata? Kamba kana libonisa kuli bupilo ki mpo yezwa ku mubupi ya lilato?