MANZWI ao anaabulezwi ki Mulena Salumoni atalusa mobaikutwela batu ka za bupilo. Bakeñisa kuli halupili nako yetelele mi kaufelaa luna lutamehile kushwa, mwendi kona libaka batu ka lilimo-limo habalikile kubata linzila zekona kubatusa kupila nako yetelele.

Hamukale ka kunyakisisa mutala wa Gilgamesh mulena wa Musumeria. Batu nebabulezi litaba za buhata ka za bupilo bwahae. Yeñwi ya litaba za buhata zenebulezwi ka za Gilgamesh neli ya kuli naatamile musipili osabisa ka mulelo wa kuyo batisisa zakona kueza kuli asike ashwa nikamuta. Kono naapalezwi kupeta mulelo wahae.

Mwa lilimo za ma 300 B.C.E., ba sayansi mwa China nebalikile kukopanya lika zeñwi ka mulelo wa kupanga sitipwitipwi sa mufuta omuñwi sene siingiwa kuli nesikona kutusa batu kupila nako yetelele. Ka kuitusisa kalulonyana ya mercury ni kalulonyana ya sifanu sa mufuta omuñwi, baeza sino sesiñwi kuli bapete mulelo wabona. Kubonahala kuli sino seo nesibulaile babusi babañwi mwa China. Mwa Europe, ba sayansi babañwi nebalikile kushengununa gauda kuli ikone kumiziwa ki batu ka bunolo. Bakeñisa kuli nebanahana kuli gauda haikoni kusinyiwa, nebaanga kuli gauda yakona kutusa batu kupila nako yetelele.

Ba sayansi babañwi basweli kubatisisa libaka batu habasupala. Lipatisiso zeo libonisa kuli ni kacenu batu basaikataza hahulu kuli bazibe libaka halusupala ni kushwa. Kono ki lika mañi zebafumani mwa lipatisiso zabona?

Ba sayansi babaituta za liselusi za batu, bafile mabaka afitelela 300 atahisa kuli batu basupale ni kushwa. Mwa lilimo za cwanoñu fa, ba sayansi bakonile kutahisa kuli liselusi za batu ni za lifolofolo likone kupila nako yetelele. Taba yeo itahisize kuli batu babañwi babafumile bafe ba sayansi masheleñi kuli babatisise libaka halushwa. Ki lika mañi zebakonile kueza ba sayansi?

Kulika kubata linzila za kuli batu bapile nako yetelele. Ba sayansi babañwi balumela kuli libaka lelituna lelitahisa kuli batu basupalange ki zeezahalanga kwa ma-telomere, ili likalulo ze kwa mafelelezo a ma-chromosome. Liselusi zaluna halinze liikaba, ma-telomere asileleza litaba za mouswanela kubupehela mubili wa mutu. Kono nako ni nako liselusi haliikaba, ma-telomere akusufalanga. Hamulaho wa nako, liselusi zatuhelanga kuikaba, ili nto yetahisanga kuli batu basupale.

 Bo Elizabeth Blackburn, bane bawinile mupuzo omuñwi ka 2009, ni sikwata sene baswalisani ni sona nebafumani mufuta wa liprotini zeñwi zekona kutusa kuli ma-telomere asike akusufalanga kapili, ili kutahisa kuli liselusi ni zona lisike zasupala. Nihakulicwalo, nebabulezi kuli ma-telomere haakoni kutusa batu kupila nako yetelele.

Kucinca litaba ze mwa liselusi ki nzila yeñwi yebalika kuitusisa ba sayansi kutusa batu kusasupala kapili. Liselusi zaluna halisupala hahulu kuli halisakona kuikaba, likona kulyanganisa liselusi zelwanisa matuku mwa mubili, ili kutahisa kuli kalulo yeñwi ya mubili waluna iluluhe, luzwelepili kuutwa butuku, kamba lukule butuku bobuñwi. Mwa lilimo za cwanoñu fa, ba sayansi ba kwa France nebakonile kuunga liselusi za basupali babañwi ili bao babañwi ku bona nebanani lilimo zefitelela 100 ni kucinca litaba za mwa liselusi, mi liselusi zeo nelikalile kuikaba hape. Caziba wa libizo la Jean-Marc Lemaître, yanaaetelela sikwata sa ba sayansi bane baeza patisiso yeo, naatalusize kuli patisiso yene baezize neibatusize kulemuha kuli kwakonahala kutuhelisa liselusi kusupala kapili.

Ba sayansi babañata babulela kuli nihaike kuli sekunani linzila zeñata zekona kutusa batu kusasupala kapili, batu habakoni feela kupila nako yetelele hahulu. Kuzwa feela mwa lilimo za ma 1800, batu bakonile kupila nako yetelele. Kono batu bakonile kupila nako yetelele kabakala kuli bazwezipili kuba ni makete, kunani milyani yebaitusisa batu kuli basike bakula, mi kunani milyani yefolisa matuku amañata. Ba sayansi babañwi balumela kuli batu babañata mazazi a, habasa pila lilimo zefitelela 80.

Ibato ba lilimo ze 3,500 kwamulaho, Mushe, yomuñwi wa bañoli ba Bibele, naabulezi kuli: “Butelele bwa bupilo bwaluna ki lilimo ze 70, kamba ze 80 ku mutu yatiile hahulu. Kono litezi manyando ni maswabi; lifela kapili, mi lwayunda.” (Samu 90:10) Kusina taba kuli ba sayansi balikile mobakonela kaufela kuli batuse batu kupila nako yetelele, lukona feela kupila lilimo ze 70 kamba ze 80 sina mwanaataluselize Mushe.

Nihakulicwalo, lifolofolo zeñwi ni likota zeñwi zona lipilanga lilimo zeñata hahulu kufita zebapila batu. Halubapanya lilimo zelupila kwa lilimo zelipila lifolofolo ni likota zeñwi, lwakona kuipuza kuli, ‘Kana bupilo bwa kupila feela lilimo ze 70 kamba ze 80 ki bona feela bobuliteñi?’