BATU babañata baziba kuli kwamulaho, batu bane bapila mwa Egepita nebaitusisanga hahulu mapampili aezizwe fa kuma hane bañola litaba. Magerike ni Maroma ni bona nebañolanga litaba fa mapampili aezizwe fa kuma. * Kono ki batu babanyinyani feela babaziba kuli kuma neiitusiswanga kwa kueza mikolo.

Lilimo zefitelela 2,500 kwamulaho, mupolofita Isaya naañozi kuli batu bane bapila mwa “sibaka sa linuka za Etopia” nebalumile “linumwana ka nzila ya liwate, kuli lifite mwa mezi ka lisepe za mataka [kamba lisepe za kuma].” Hamulaho wa fo, mupolofita Jeremia naapolofitile kuli Mamede ni Maperesia nebaka taseza muleneñi wa Babilona mi nebaka cisa “mikolo ya kuma” ilikuli Mababilona basike babaleha.—Isa. 18:1, 2; Jer. 51:32.

Bibele iñozwi ka kususumezwa ki moya wa Mulimu; kacwalo, batu babaituta Bibele habakomoki kuli litaba zepumbuzwi libonisa kuli kuma neiitusisizwe luli kwa kueza mikolo mwa linako zene iñolwa Bibele. (2 Tim. 3:16) Ki lika mañi zefumanwi? Bapumbuli ba lika za kwaikale bafumani bupaki bobubonisa kuli batu bane bapila mwa Egepita nebaitusisanga kuma kwa kueza mikolo.

Kwa mabita a Maegepita, kunani maswaniso abasizwe ni litaba zecakuzwi fa mamota zebonisa mo batu nebakubukanyezanga kuma ni kuitusisa yona kueza mikolo. Batu nebamwetanga kuma, kuikubukanya hamoho kueza mañata, mi kihona batama hamoho mañata ao. Lutaka lwa kuma lunani maneku amalaalu. Kacwalo, mataka ao hatamiwa hamoho akopananga ni kuba ñata iliñwi yetiile. Ka kuya ka buka yeñwi yetalusa litaba zakale za naha ya Egepita (A Companion to Ancient Egypt), mikolo ya kuma neikona kueza limita ze 17 mwa butelele, mi kwa neku leliñwi ni leliñwi neikona kuba ni lilabo ze 10 kamba ze 12.

Kuma neifumaneha ka buñata mwa musindi mone isululela mezi Nuka ya Nile. Mi nekuli bunolo kueza mikolo ka kuitusisa kuma. Mane batu niha sebakalisize kubeta lisepe zetuna fa likota, kubonahala kuli bayambi ni bazumi babañwi nebazwezipili kuitusisa kuma kwa kueza kalulo ya sisepe ya fafasi hamoho ni mikolo yeminyinyani.

Batu nebazwezipili kuitusisa mikolo ya kuma ka nako yetelele. Muñoli yomuñwi wa Mugerike yabizwa Plutarch, yanaapilile mwa linako za baapositola, naabulezi kuli batu babañwi nebasa itusisanga mikolo ya kuma ka nako yeo.