NENIPEPILWE mwa silimo sa 1926, mwa munzinyana obizwa Karítsa mwa naha ya Greece, mi ki na wabu 7 mwa lubasi lwa batu ba 8.

Silimo silisiñwi pili nisika pepiwa kale, bashemi baka nebakopani ni bo John Papparizos, Baituti ba Bibele, ka mone babizezwa Lipaki za Jehova ka nako yeo, bane batukufalezwi hahulu ili bane batabela hahulu kuambola. Bakeñisa kuli nebatabezi mutalusezo outwahala wa bo John wa Mañolo, bashemi baka bakala kuyanga kwa mikopano ya Baituti ba Bibele yeneezezwanga mwa munzi waluna. Bo ma nebanani tumelo yetuna hahulu ku Jehova Mulimu, mi nihaike kuli nebasa zibi kubala ni kuñola hande, nebatalusezanga babañwi za tumelo yabona fone bafumanela kolo kaufela. Ka bumai, bo ndate nebaisa hahulu pilu kwa mifokolo ya batu, mi hanyinyani-hanyinyani batuhela kuyanga kwa mikopano ya Sikreste.

Na ni bahulwani baka ni munyanaa ka, nelukuteka Bibele kono hane lunze luhula neluyauluzwi ki litakazo za kwa bunca. Ka 1939, Ndwa ya Lifasi Yabubeli hane inze ilwaniwa mwa Europe, zeneezahezi mwa munzi waluna nelitahisize kuli lucince mubonelo waluna. Bo Nicolas Psarras, bahabo luna bane bapila mwa munzi waluna ili bane basazo kolobezwa kuba Lipaki, nebahapelelizwe kukena busole mwa mpi ya kwa Greece. Bo Nicolas, bane banani lilimo ze 20, ka bundume babulelela babahulu ba masole kuli: “Hanikoni kulwana mwa ndwa bakeñisa kuli ni lisole la Kreste.” Bazekisezwa mwa kuta ya masole mi baatulelwa kupika lilimo ze 10. Nelukomokile hahulu!

Ka litohonolo, kwa makalelo a silimo sa 1941, mpi yekopani ya lila yato kena mwa Greece ka nakonyana mi bo Nicolas balukululwa mwa tolongo. Bakutela kwa Karítsa, mi kwateñi bayo buzakiwa lipuzo zeñata ka za Bibele ki bahulwani baka bo  Ilias. Neniteelelize ka tokomelo kwa puisano yeo. Hamulaho, na ni bo Ilias ni munyanaa luna wamusizana, Efmorfia, lwakalisa kuituta Bibele, mi nelufumanehanga kamita kwa mikopano ya Lipaki. Silimo sesitatama, kaufelaa luna babalaalu lwaneela bupilo bwaluna ku Jehova ni kukolobezwa. Hasamulaho, bahulwani baka babañwi babane baba Lipaki babasepahala.

Mwa silimo sa 1942, puteho ya Karítsa yaba ni micaha ni likalibe ba 9, ba lilimo zemwahalaa 15 kuisa 25. Kaufelaa luna neluziba kuli neluka talimana ni miliko yemituna. Ka mukwa ocwalo, nelukopananga hamoho kuituta Bibele, kuopela lipina, ni kulapela. Mi tumelo yaluna neitiisizwe hahulu.

Ndwa ya Lifasi Yabubeli hane iya kwa kufela, sikwata sa ba komyunizimu sakwenuhela muuso wa Greece, ili nto yenetahisize ndwa yetuna mwa naha. Ba komyunizimu nebazamayanga mwa minzi inze bahapeleza batu kuswalisana ni bona. Hane bato taseza munzi waluna, nebashimbile Lipaki ba mitangana babalaalu, ili bo Antonio Tsoukaris, bo Ilias, ni na. Nelu bataluselize kuli luna lu Bakreste mi halukoni kulwana mwa ndwa; niteñi neba luhapelelize kucaula kuliba kwa Lilundu la Olympus, ili musipili oeza lihora ze 12 kuzwa mwa munzi waluna.

Nakonyana hamulaho wa fo, yomuñwi wa masole ba komyunizimu alulaela kuswalisana ni sikwata sene siya kwa kuyo taseza sibaka sesiñwi. Hane lutalusize kuli Bakreste ba niti habalwanisangi batu babañwi, lisole leo lafilikana hahulu mi laluisa ku yomuhulu wa masole. Hane lukutezi kutalusa taba yeo, yomuhulu wa masole alulaela kuli: “Kanti mushimbe mbongolo muyo nanula batu babaholofezi kwa ndwa inze mubatutela kwa sipatela.”

Selualaba kuli: “Kono kucwañi haiba luswaliwa ki masole ba muuso? Kana habana kunahana kuli ni luna lu masole babasweli kulwana?” Abulela kuli: “Kanti he, muiseze masole linkwa.” Lwaalaba kuli: “Kono kucwañi haiba lisole leliñwi lilubona inze luzamaya ni mbongolo ni kululaela kuli luise lilwaniso koilwanelwa ndwa?” Yomuhulu wa masole yo anahanisisa hahulu taba yeo. Hasamulaho, abulela kuli: “Kanti mukababalela lingu! Muine fa lilundu inze mulisa mutapi wa lingu.”

Kacwalo, ndwa hane inze ikolota, luna babalaalu lwaikutwa kuli kulukile kubabalela lingu. Hamulaho wa silimo, bo Ilias, ka kuba bona mwana yomuhulu mwa lubasi, balumelezwa kukutela kwa ndu kuyo babalela bo ma hamulaho wa lifu la bo ndate. Bo Antonio nebakulile mi balukululwa. Kono na nazwelapili mwa butanga bo.

Kono ka nako yeswana yeo, masole ba Greece nebafenya masole ba komyunizimu. Sikwata sene sinihapile, sabaleha kuliba kwa malundu ali bukaufi ni Albania. Hane lusutelela bukaufi ni museto, lwaipumana inze lupotolohilwe ki masole ba Greece. Bakwenuheli bao baziyeleha mi babaleha. Naipata kwa kota yenewile, mi ki mona mone kutezi kuli niipumane mwa muinelo otalusizwe kwa makalelo.

Hane nitaluselize masole ba Greece kuli nenihapilwe ki masole ba komyunizimu, baniisa kwa munganda wa masole one uli bukaufi ni Véroia, muleneñi wakale wa Berea yebulezwi mwa Bibele. Teñi  ko, nenilaezwi kuyepanga mingelo yene bakaitusisanga masole habalwana. Hane nihanile, yomuhulu wa masole alaela kuli niiswe kwa tolongo yenesabisa hahulu kwa sioli sa Makrónisos (Makronisi).

Sioli sa Makrónisos, ki licwe lelituna lelisina mezi, lelifumaneha kwa likamba la Attica, ili likilomita zebato ba 50 kuzwa kwa Athens. Sioli seo sieza feela likilomita ze 13 mwa butelele ni limita ze 500 mwa bupala. Nihakulicwalo, kuzwa ka silimo sa 1947 kuisa 1958, nekupila fateñi mapantiti babafitelela 100,000, kukopanyeleza ni batu ba komyunizimu ni bane bakulubelwa kuba ba komyunizimu, ni masole bane babanga bakwenuheli kwamulaho, ni Lipaki za Jehova babasepahala babañata.

Hanifita fa sioli seo ka 1949, mapantiti nebapila mwa minganda yeshutana-shutana. Nenibeilwe mwa munganda mone kupila mapantiti babañata bane basatokwi kutokomelwa hahulu. Bababato ba 40 ku luna nelulobalanga fafasi mwa tende yenelukiselizwe batu ba 10. Nelunwanga mezi abolile mi nelucanga hahulu manawa ni malembeka. Nekufukanga moya wa maluli mi nelusa ikoli bupilo. Kono luna nelusa fiwangi musebezi wa kututa-tutisa macwe, ili koto yenefiwa kwa mapantiti babañwi bane basina litohonolo, mi macwe ao naabalobaka mikokoto ni kubazwafisa.

Zazi leliñwi hane nizamaya fa munanga, nakopana ni Lipaki basikai bane bazwa mwa minganda yemiñwi. Nelutabile hahulu hane lukopani! Nelukopananga fone lukonela kaufela, mi neluezanga cwalo ka maseme kuli lusike lwalemuhiwa. Hape nelukutazanga ka maseme kwa mapantiti babañwi, mi babañwi ku bona hamulaho nebabile Lipaki za Jehova. Lika zeo ni kulapelanga kuzwelela kwa pilu, neli lutusize kuzwelapili kutiisa silikani saluna ni Mulimu.

Hase nibeilwe mwa tolongo ka likweli ze 10 ka mulelo wa kuli nicince, bane banitamile baikutwa kuli cwale nenikona kukena busole. Hane nihanile, baniisa ku yomuhulu wa munganda. Nafa muuna yo pepa fone niñozi kuli: “Nibata feela kuba lisole la Kreste.” Hamulaho wa kunibemba, muuna yo aniisa ku mubakweli wahae, ili yomuhulu wa mabishopu mwa keleke ya Orthodox kwa Greece mi naatinile liapalo za bulapeli. Hane nialabile lipuzo zahae ka kuitusisa Mañolo, ahuwa ka bunyemi kuli: “Hamumuzwise fapilaa ka. Ki wa muñañatoho!”

Lizazi lelitatami kakusasana, masole banilaela hape kuli nikene busole. Hane nihanile, baninata ka liñindi ni ka mulamu. Hamulaho baniisa kwa kapatela ka masole kuli bayo bona haiba masapo aka alobehile, kihona cwale banihohela mwa tende mone niina. Kwaba cwalo ka likweli zepeli.

Bakeñisa kuli nenizwezipili kuyemela tumelo yaka, masole bane bazwafile balika muezezo omunca. Batamelela mazoho aka kwamulaho wa sipula, ni kunishapaka maswe kwa mahutu ka mihala. Hane ninze niitwa butuku cwalo, nahupula manzwi a Jesu ali: “Tabo ki yamina, batu haba mishubula ni kuminyandisa . . . Mutabe mi munyakalale hahulu, kakuli mupuzo wamina ki omutuna kwa mahalimu, kakuli ki mone banyandiselize bapolofita bane baliteñi pili ku mina.” (Mat. 5:11, 12) Hamulaho wa kushapakiwa hahulu cwalo, nawelela.

Haniyo zuhanga, naipumana inze nili mwa sitokisi sesibata hahulu, mokusina lico, mezi, kamba kubo. Nihakulicwalo, neniikutwile kuwa pilu mi nenisika ikalelwa. Sina feela moisepiseza Bibele, “kozo ya Mulimu” neisweli ‘kusileleza pilu yaka ni mihupulo yaka.’ (Mafil. 4:7, litaluso ze kwatasi.) Lizazi lelitatama, lisole leliñwi lene linani makeke lanifa sinkwa, mezi, ni cansi. Mi lisole leliñwi lanifa lico. Mwa muinelo wo ni miinelo yemiñwi yemiñata, neniikutwile kuli Jehova naanibabalela.

Bazamaisi baniinga kuli ni mukwenuheli yasakoni kucinca mi baniisa kwa kuta ya masole ya kwa Athens kuli niyo zekiswa. Kwateñi nayo atulelwa kupika lilimo zetaalu mwa tolongo ya kwa Yíaros, ili sioli sesifumaneha likilomita ze 50 kwa upa wa Makrónisos.

Tolongo ya Yíaros neli yetuna mi neiyahilwe ka masitina a mafubelu mi neinani mapantiti ba 5,000 bane batamezwi mulatu wa litaba za lipolitiki. Hape nekunani Lipaki za Jehova ba 7 bane batamezwi mulatu wa kuhana kuikenya mwa litaba za naha. Nihaike kuli nelusa lumelezwi, luna ba 7 nelukopananga hamoho kwa mukunda kuituta Bibele.  Mi mane kamita neluamuhelanga likopi za magazini ya Tawala ya Mulibeleli, mi nelu likopisanga ka mazoho kuli luitusise zona halunze luituta.

Zazi leliñwi hane lunze luituta Bibele kwa mukunda, yomuñwi wa balibeleli fa tolongo yeo, alufumana mi saluamuha lihatiso zaluna. Ki haluisa kwa ofisi ya mupokola yabakwela yomuhulu fa tolongo yeo, ka sepo yetuna ya kuli lukaekelezwa kwa lilimo zene luswanela kupika mwa tolongo. Kono mupokola yo naaizo bulela kuli: “Lwamiziba mina, mi lwakuteka mubonelo wamina. Lwaziba kuli lwakona kumisepa. Hamuye muyo beleka.” Mi babañwi ku luna abafa misebezi yebunolo. Lwataba hahulu. Nihaiba mwa tolongo, busepahali bwaluna ka kuba Bakreste nebulumbekisize Jehova.

Kuitiisa kwaluna nekutahisize lika zeñwi zende. Hamulaho wa kubona mikwa yaluna yeminde, lipantiti yomuñwi yali caziba wa lipalo alubuza ka za litaba zelulumela. Luna Lipaki hane lulukuluzwi mwa tolongo kwa makalelo a 1951, ni yena naalukuluzwi. Hasamulaho, aba Paki yakolobelizwe mi aba mukutazi wa taba yende wa nako kaufela.

Hanilukululwa mwa tolongo, nakutela kwa lubasi lwahesu kwa Karítsa. Hasamulaho, na ni babañwi lwatutela kwa Melbourne, mwa Australia. Hane nili kwateñi, lwanyalana ni bo Janette, Bakreste babasepahala, mi lwauta bana baluna babane ka kulatelela likuka za mwa Bibele.

Kacenu, nihaike kuli senifitelezi lilimo ze 90, nisasebeza sina muuna-muhulu mwa puteho. Bakeñisa likolofalo zene nibile ni zona kwamulaho, mubili ni mahutu aka zaopanga fokuñwi, sihulu hamulaho wa kusebeza mwa bukombwa. Nihakulicwalo, niikatulezi kuzwelapili kuba ‘lisole la Kreste.’—2 Tim. 2:3.