1, 2. (a) Ki bupaki bufi bobubonisa kuli batu balika ka taata kuba ni tukuluho? (b) Ki lika mañi zeezahalile batu habanze babata kuba ni tukuluho?

KACENU, batu babañata babulelanga hahulu za kufiwa litukelo zabona ni kuba ni tukuluho. Batu mwa libaka zeñata za lifasi habalati kuhatelelwa, kuketululwa, ni kupila bupilo bwa sibotana. Babañwi bona babata kuba ni tukuluho ya kubulela lika zebabata kubulela, kuiketela lika zebalata, ni kuipusa. Batu babañata mwa lifasi kaufela batabela kueza lika zebabata kaufela ni kuipilela mobalatela.

² Kono habakonangi kueza lika ka mobalatela. Kabakaleo, batu babañata bakalisanga kuzekela litukelo zabona, kufetuhela mulonga, mane nihaiba kubata kucinca mibuso. Kono kana kueza lika zeo kutahisize kuli batu babe ni tukuluho yebabata? Batili, kono mane kutahisize butata bobutuna ni mafu. Litaba zeo kaufela libonisa buniti bwa manzwi anaabulezi Mulena Salumoni, ka kususumezwa ki moya wa Mulimu, aali: “Mutu [ubile] ni maata a kuhatelela yomuñwi, kumueza maswe.”—Muek. 8:9.

3. Lukona kufumana cwañi tabo ni tukuluho ya niti?

 ³ Mulutiwa Jakobo naabonisize zekona kutusa batu kufumana tabo ya niti ni tukuluho. Naañozi kuli: “Yatalimisisa mwa mulao opetehile wa tukuluho ni kuzwelapili ku ona . . . ukaba ni tabo hanzaa ueza.” (Jak. 1:25) Jehova, yena yanaafile mulao opetehile wo, waziba luli zebatokwa batu kuli babe ni tabo ni tukuluho. Naafile bo muuna ni musali bapili lika kaufela zene batokwa kuli babe ni tabo, kukopanyeleza cwalo ni tukuluho ya niti.

4. Bo Adama ni Eva nebanani tukuluho yecwañi? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 3.)

⁴ Likauhanyo zepeli zapili za buka ya Genese, libonisa kuli bo Adama ni Eva nebanani tukuluho ya niti, yebasina yona batu kacenu—nebanani lika kaufela zene batokwa, nebasa tokwi kuikalelwa nto ifi kamba ifi, mi nebasa hatelelwi. Bo muuna ni musali bapili nebasa bilaelangi ka za lico, musebezi, makulanu, kamba lifu. (Gen. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Kana taba yeo italusa kuli tukuluho yene banani yona bo Adama ni Eva neisina maciñekelo? Halunyakisiseñi taba yeo.

5. Ka kushutana ni mobaikutwela babañata, ki lika mañi zekona kutusa batu kuba ni tukuluho?

⁵ Batu babañata kacenu baikutwa kuli kuba ni tukuluho ya niti kutalusa kueza nto ifi kamba ifi yebabata kueza, kusina taba ni zekaezahala ku bona. Buka yeñwi (The World Book Encyclopedia) italusa kuli tukuluho ki “buikoneli bwa kuiketela kueza lika kusina kupaleliswa ki nto yeñwi.” Kono mwa buka yeo hape kuñozwi kuli: “Batu banani tukuluho haiba hakuna milao yetaata yetomilwe, yetahisa kuli bahatelelwe kamba bapaleliswe kueza lika zebabata.” Taba yeo italusa kuli kuswanela kuba ni milao yemiñwi yekatusa batu kaufela kuikola tukuluho yebafilwe. Kono cwale luswanela kuipuza kuli: ‘Ki mañi yanani tukelo ya kutoma milao yeminde, yeswanela?’

6. (a) Ki kabakalañi Jehova haali feela yena anosi yanani tukuluho yesina maciñekelo? (b) Ki tukuluho yecwañi yebanani yona batu, mi lutokwa kulemuhañi?

⁶ Luswanela kuhupula kuli Jehova Mulimu ki yena feela anosi yanani tukuluho yesina maciñekelo. Kabakalañi? Kakuli ki yena Mubupi wa lika kaufela ni Mubusi yamaata wa pupo kaufela. (1 Tim. 1:17; Sin. 4:11) Muhupule manzwi amande anaabulezi Mulena Davida hanaatalusa situlo sa Jehova sesipahami. (Mubale 1 Makolonika 29:11, 12.) Libupiwa kaufela ze kwahalimu ni fa lifasi linani tukuluho, kono tukuluho yeo inani maciñekelo. Lutokwa kulemuha kuli Jehova Mulimu ki yena feela yanani tukelo ya kutoma milao yeminde, yeswanela, ili yelutokwa kulatelela. Mane isali kwa makalelo, Jehova Mulimu naatomile milao yanaabata kuli batu balatelele.

7. Ki lika mañi zebaezanga batu ka taho zetahisanga kuli babe ni tabo?

⁷ Nihaike kuli kwa makalelo bo Adama ni Eva nebanani tukuluho ya kuikezeza lika kaufela zene babata, tukuluho yabona neinani maciñekelo. Nebatokwa kulatelela lika zeñwi ka taho. Ka mutala, bashemi baluna bapili nebaziba kuli nebatokwa kubuyela, kuca, kulobala, ni kueza lika zeñwi kuli bazwelepili kupila. Kana nebaikutwanga kuli nebasina tukuluho hane baeza lika zeo? Batili, kakuli niha nebaezanga lika zeo kamita, Jehova naaboni teñi kuli baikola zona ni kuba ni tabo. (Samu 104:14, 15; Muek. 3:12, 13) Kaufelaa luna luikutwanga hande halubuyela moya omunde, haluca lico zetabusa zelutabela, ni haluzuha hamulaho wa kupumula hande busihu. Luezanga lika zeo inze lutabile, mi haluikutwangi kuimezwa halu lieza. Bo Adama ni Eva ni bona nebasa ikutwangi kuimezwa hane baezanga lika zeo.

8. Ki taelo mañi yanaafile Mulimu kwa bashemi baluna bapili, mi ki kabakalañi hanaa bafile taelo yeo?

 ⁸ Jehova naalaezi bo Adama ni Eva kuli bapepe ni kutaza lifasi ka bana babona, mane ni kulibabalela. (Gen. 1:28) Kana kulatelela taelo yeo nekuka bapaleliswa kuba ni tukuluho? Batili! Batu nebafilwe taelo yeo kuli bataleleze mulelo wa Mubupi wabona, ona wa kufetula lifasi kaufela kuba paradaisi mone kukayaha batu babapetahalile kuya kuile. (Isa. 45:18) Kacenu, batu banani tukuluho ya kuiketela kuba makwasha kamba kuba mwa linyalo kusina kupepa bana, mi habaeza cwalo, habatuli taelo ya Jehova. Nihakulicwalo, batu babañata banyalanga kamba kunyalwa ni kuba ni bana kusina taba ni miinelo yetaata yebakona kukopana ni yona habaeza cwalo. (1 Makor. 7:36-38) Ki kabakalañi habaikatulelanga kueza cwalo? Kakuli hañata batu baikutwanga hande mi babanga ni tabo hababa ni bana. (Samu 127:3) Kacwalo, bo Adama ni Eva nebakabe babile ni linyalo lelinde ni kuikola bupilo bwa lubasi kuya kuile inze batabile.

9. Ki kabakalañi taelo ya Mulimu yeñozwi kwa Genese 2:17 hane ili yeswanela, yesi taata kuimamela?

⁹ Jehova naafile bo Adama ni Eva taelo yeñwi, yenebonisa hande koto yene bakafiwa hane bakapalelwa kuimamela, ka kubulela kuli: “Haili kwa kota ya kuziba bunde ni bumaswe, usike waca kwateñi, kakuli zazi leuka ca kwateñi ukashwa luli.” (Gen. 2:17) Kana taelo yeo neeli yetaata, yene basakoni kumamela? Kana kulatelela taelo yeo nekuka tahisa kuli bo Adama ni Eva basike baba ni tukuluho? Batili. Mane licaziba babañata ba litaba za Bibele babulezi litaba zebonisa kuli taelo yeo neli yeswanela mi neiutwahala. Ka mutala, caziba yomuñwi naabulezi kuli: “Taelo ya Mulimu yeñozwi kwa [Genese 2:16, 17] ibonisa kuli ki Mulimu feela yaziba lika zende zekona kutusa . . . batu, mi hape ki Mulimu feela yaziba lika zesi zende . . . zesakoni kubatusa. Kuli batu baikole ‘lika zende’ zeo, baswanela kusepa Mulimu ni kumuutwa. Haiba basa muutwi, uzibe bakaba ni musebezi wa kuiketela lika zende . . . ni lika zesi zende.” Wo ki musebezi otaata obasa koni kueza batu.

10. Ki kabakalañi kuba ni tukuluho ya kuiketela za kueza hakusa talusi kuli lunani tukelo ya kuketa sesinde ni sesimaswe?

¹⁰ Batu babañata kacenu hababala taelo yanaafile Jehova ku Adama, bakona kunahana kuli mwendi Adama naasika fiwa tukuluho ya kuiketela za kueza. Ka kunahana cwalo, babonisa kuli habautwisisi shutano ye mwahalaa kuba ni tukuluho ya kuiketela za kueza ni tukelo ya kuketa sesinde ni sesimaswe. Bo Adama ni Eva nebanani tukuluho ya kuiketela kuutwa Mulimu kamba kusa muutwa. Kono ki Jehova feela anosi yanani tukelo ya kuatula kuli nto yeñwi ki yende kamba ki yemaswe, mi “kota ya kuziba bunde ni bumaswe” yeneli mwa simu ya Edeni neiyemela tukelo yahae yeo. (Gen. 2:9) Luswanela kulemuha kuli kamita haluzibangi zekona kuezahala ku luna hamulaho wa kueza katulo yeñwi, mi halukoni kuziba luli haiba lukakondisa nako kaufela haluikatulela kueza nto yeo. Ki lona libaka batu hañata habakopananga ni manyando kamba butata bobutuna niha nebalela kueza lika zende. (Liprov. 14:12) Batu habakoni kueza lika ka mobalatela kakuli tukuluho yabona inani maciñekelo. Jehova hanaafile bo Adama ni Eva taelo ya kuli basike baca kwa kota, naababonisa ka lilato zene baswanela kueza kuli babe ni tukuluho ya niti. Kono ki lika mañi zene baikatulezi kueza bo muuna ni musali bapili?

11, 12. Ki kabakalañi katulo yene baezize bo Adama ni Eva hane itahisize butata bobutuna? Mufe mutala.

 ¹¹ Ka bumai, bashemi baluna bapili nebaikatulezi kusautwa Mulimu. Eva naasika hanyeza Satani hanaa mupumile ka kumusepisa kuli: “Meeto amina akatona mi mukaba sina Mulimu, muzibe bunde ni bumaswe.” (Gen. 3:5) Kana katulo yene baezize bo Adama ni Eva neitahisize kuli babe ni tukuluho yetuna? Batili. Katulo yene baezize neisika tahisa tukuluho yanaa basepisize Satani. Mane hasamulaho, nebalemuhile kuli kuhana ketelelo ya Jehova ni kuikezeza lika mone balatela neku batahiselize butata bobutuna. (Gen. 3:16-19) Ki kabakalañi hane bakeni mwa butata bo? Kakuli Jehova naasikafa batu tukelo ya kuiketela sesinde ni sesimaswe.—Mubale Liproverbia 20:24 ni litaluso ze kwatasi; Jeremia 10:23.

¹² Taba ye ikona kubapiswa ku mutu yafufisa fulai. Kuli mufufisi wa fulai yo afite kwaya kusina kozi, uswanela kulatelela nzila yafilwe mwaswanela kufita. Mane mwa lifulai za miteñi ye, kunani mishini yekonisa mufufisi wa fulai kuambolisana ni batu babainzi fafasi bababona molizamaela lifulai mwahalimu, mi haiba alatelela litaelo zeba mufa, wakona kuyo fita kwaya kusina kozi. Kono haiba mufufisi wa fulai yo haalateleli litaelo zafiwa, mi uzwa mwa nzila yafilwe ni kufita mwa nzila yabata feela yena muñi, wakona kuba mwa kozi yetuna. Ka kuswana ni mufufisi wa fulai yo, bo Adama ni Eva ni bona nebabata kuikezeza lika mone balatela. Nebahanile ketelelo yanaa bafile Mulimu. Ki lika mañi zenezwile mwateñi? Sina mufufisi wa fulai yani, nebatahezwi ki kozi yetuna, ili kozi yetahisize sibi ni lifu ku bona ni kwa bana babona bane bapepilwe hasamulaho. (Maro. 5:12) Ka kubata kuiketela sesinde ni sesimaswe, tukuluho ya niti yene bafilwe neifelile.

13, 14. Lukona kuba cwañi ni tukuluho ya niti?

¹³ Batu babañwi banahana kuli bakona kuikola bupilo haiba baba ni tukuluho yetuna, kono niti kikuli, kuba ni tukuluho yesina maciñekelo kukona kutahisa butata bobutuna. Ki niti kuli lukona kutusiwa ka linzila zeñata haluba ni tukuluho yetuna; kono munahane feela  mone kukabela mwa lifasi kambe hakuna milao yehanisa batu kueza lika zeñwi. Ka lona libaka leo, buka yeñwi (The World Book Encyclopedia) italusa kuli: “Kunani milao yemiñata, mi milao yeo itahisa kuli batu babe ni tukuluho kono inze banani maciñekelo.” Milao yeo ki “yemiñata” luli. Munahane feela libuka za mulao zeñata-ñata zebañozi batu, mane cwalo ni licaziba za mulao ni baatuli babañata-ñata babatokwahala kuli batoloke milao yeo ni kubona teñi kuli yalatelelwa.

¹⁴ Kono Jesu Kreste naatalusize molukona kubela ni tukuluho ya niti. Naabulezi kuli: “Haiba muzwelapili mwa linzwi laka, mu balutiwa baka luli, mukaziba niti, mi niti ika milukulula.” (Joa. 8:31, 32) Jesu naabulezi lika zepeli zelutokwa kueza kuli lube ni tukuluho ya niti: Pili, lutokwa kuamuhela niti yanaalutile, mi sabubeli kikuli, lutokwa kuba balutiwa bahae. Haiba lueza cwalo, lukaba ni tukuluho ya niti. Kono lukalukululwa kwañi? Jesu naazwezipili kutalusa kuli: “Mutu kaufela yaeza sibi ki mutangaa sibi. . . . Haiba Mwana amilukulula, mukaba babalukuluhile luli.”—Joa. 8:34, 36.

15. Ki kabakalañi tukuluho yanaa lusepisize Jesu haikona kutahisa kuli lube “babalukuluhile luli”?

¹⁵ Taba yeo ibonisa kuli tukuluho yanaasepisize Jesu kwa balutiwa bahae ifitela kwahule tukuluho ifi kamba ifi yebabata kuba ni yona batu kacenu. Jesu hanaabulezi kuli “haiba Mwana amilukulula, mukaba babalukuluhile luli,” naatalusa za kulukululwa kwa butanga bobumaswe hahulu bobabile ku bona batu, ili bwa kuba ‘batanga ba sibi.’ Sibi sikona kutahisa kuli lueze lika zemaswe, mi hape sikona kulupaleliswa kueza lika zeluziba kuli lilukile ni kulupaleliswa kueza zelukona. Kabakala kuli lu batanga ba sibi, lwazwafanga, kuutwa butuku, kunyanda, ni kushwa. (Maro. 6:23) Muapositola Paulusi ni yena naaikutwile butuku bobucwalo. (Mubale Maroma 7:21-25.) Lukakona feela kuba ni tukuluho ya niti yene banani yona bashemi baluna bapili ka nako yesika feliswa sibi.

16. Lukona kuba cwañi babalukuluhile luli?

¹⁶ Jesu hanaabulezi kuli, “haiba muzwelapili mwa linzwi laka,” naabonisa kuli kunani lika zeñwi zeluswanela kueza kamba milao yeluswanela kumamela kuli alulukulule. Ka kuba Bakreste babaineezi, luitobohile mi luikatulezi kupila ka kulumelelana ni lituto zanaafile Kreste kwa balutiwa bahae. (Mat. 16:24) Sina mwanaasepiselize Jesu, lukaba babalukuluhile luli ka nako yeluka tusiwa ka kutala ki sitabelo sa Jesu sa tiululo.

17. (a) Ki lika mañi zeluswanela kueza kuli lube ni tabo mwa bupilo? (b) Lukanyakisisañi mwa taba yetatama?

¹⁷ Haiba lumamela lituto za Jesu sina mone baezelize balutiwa bahae, lukaba ni tabo mwa bupilo. Halueza cwalo, lukaba ni sepo ya kulukululwa ka kutala kwa butanga bwa sibi ni lifu. (Mubale Maroma 8:1, 2, 20, 21.) Mwa taba yetatama, lukanyakisisa molukona kuitusiseza hande tukuluho yelufilwe ka nako ya cwale ilikuli luzwelepili kukuteka Jehova, yena Mulimu yafa tukuluho ya niti, kuya kuile.