Hamulaho wa nako, naanga bupaina, mi bupilo bwaka bwacinca hahulu ka nzila yene nisika libelela. (Maef. 3:20) Kono mwendi mubata kuziba mone kutezi kuli niinge muhato wo. Kashe nimitaluseze zeneezahezi kuzwa feela kwa makalelo.

Nenipepezwi mwa muleneñi wa Berlin, kwa Germany, ka silimo sa 1939, likwelinyana kuzwa foikaliseza Ndwa ya Lifasi Yabubeli. Ndwa yeo hane ituha ifela ka silimo sa 1945, nekubanga ni lifulai za ndwa zenetunyisezanga limbomba mwa muleneñi wa Berlin. Nako yeñwi, mbomba yawisezwa mwa sibaka sene lupila ku sona, mi lubasi lwaluna kaufela lwabalehela kwa sibaka sa masabelo. Hasamulaho, lwabalehela kwa muleneñi obizwa Erfurt, kone bapepezwi bo ma.

Bo ma nebatukufalezwi kubata niti. Nebabalile libuka za licaziba bane baluta mihupulo ya batu ni kutatuba bulapeli bobushutana-shutana, kono nebasika fumana zene batokwa. Ibato ba ka silimo sa 1948, Lipaki za Jehova bababeli bato pota fa ndu yaluna. Bo ma babaamuhela mi bababuzaka lipuzo. Hamulaho wa mizuzu yesakwani hora, bo ma bato taluseza na ni kaizelaaka kuli: “Nifumani niti!” Nakonyana kuzwa fo, bo ma, kaizelaaka, ni na, lwakala kufumanehanga kwa mikopano ya puteho mwa Erfurt.

Ka 1950, lwakutela kwa Berlin, kone luizo swalisana ni Puteho ya Berlin-Kreuzberg. Hamulaho wa nako, lwatutela kwa sibaka sesiñwi sa mwa Berlin, mi neluizo swalisana ni Puteho ya Berlin-Tempelhof. Hasamulaho, bo ma bakolobezwa, kono na nenisa zina-zina kuunga muhato wo. Kabakalañi?

Nenipalelwa kuzwelapili kwa moya bakeñisa kuli neninani maswabi. Nihaike kuli nenitandile lilimo zepeli inze niyanga mwa bukombwa ni babañwi, nenikuzanga feela nisakutazi ku mutu ufi kamba ifi. Kono nenitusizwe hahulu hane nikalile kutanda nako ni mizwale ni likaizeli bane basepahalile ku Jehova ni kubonisa bundume hane bakopani ni miinelo yetaata. Babañwi ku bona nebanyandisizwe mwa minganda ya tukufazo ya ba Nazi ni mwa litolongo za kwa East Germany, kono nebazwezipili kuitiisa. Babañwi nebaisanga lihatiso zaluna mwa naha ya East  Germany ka kusalemuseha, kusina taba kuli kueza cwalo nekuka tahisa kuli batamiwe. Mutala wabona neu nisusuelize hahulu. Nakala kunahana kuli haiba mizwale ba, nebakonile kubeya bupilo bwabona mwa lubeta ni kuitatela kukenyiwa mwa litolongo kabakala Jehova ni mizwale babona, cwale na kiñi zenipaleliswa kuba ni bundume bwa kukutaza?

Maswabi aka naafelile hane nitusize mwa mungendenge oipitezi wa kukutaza one uezizwe ka silimo sa 1955. Mwa liñolo lene lihatisizwe mwa hatiso yebizwa Informant, * Muzwale Nathan Knorr naazibahalize kuli mungendenge wo ki omuñwi wa misebezi yemituna yekile yalukiswa ki kopano yaluna. Naabulezi kuli haiba muhasanyi ni muhasanyi atusa mwa musebezi wo, “uzibe ye ikaba yona kweli yapili foukile wapetelwa hahulu musebezi wa kukutaza.” Nekubile cwalo luli! Nakonyana kuzwa fo, naineela ku Jehova, mi ka 1956, bo ndate, kaizelaaka, ni na lwakolobezwa. Kono kusika fita nako, nenitokwa kueza katulo yeñwi ya butokwa.

Ka lilimo zeñata, neniziba kuli kueza bupaina neli yona nto yende hahulu yene niswanela kueza, kono nenizwezipili kuzina-zina kuunga muhato wo. Nenibata pili kuituta musebezi wa kuleka lika mwa linaha zeñwi ni kulitisa mwa Berlin ni mwakulekiseza lika kwa linaha zeñwi. Hasamulaho, nenibata kuzwelapili mwa musebezi wo kuli nibe ni yeloseli. Kacwalo, ka 1961 nafumana musebezi mwa muleneñi wa Hamburg, one unani likamba lelituna mwa Germany. Nenilata hahulu musebezi wo kuli mane nenipalelwa kuunga kapili muhato wa kuba paina. Ki lika mañi zenee nitusize?

Niitumela hahulu kuli Jehova naaitusisize mizwale baka kuli banituse kubeya za Mubuso mwa sibaka sapili. Buñata bwa balikani baka neseli mapaina mi neba nitomezi mutala omunde. Kuzwa fo, Muzwale Erich Mundt, yomuñwi wa mizwale bane batamilwe mwa munganda wa tukufazo, naanisusuelize kusepa Jehova. Muzwale yo naabulezi kuli mizwale bane baitingile fa butali bwabona mwa munganda wa tukufazo, nebafokozi kwa moya hasamulaho. Kono mizwale bane basepile Jehova ka kutala nebazwezipili kusepahala, mi nebabile misumo mwa puteho.

Hape, Muzwale Martin Poetzinger, yanaabile mwa Sitopa Sesietelela hasamulaho, naazwezipili kususueza mizwale ka kubabulelela kuli: “Bundume ki bona bufumu bwa butokwa hahulu bomuswanela kuba ni bona!” Hamulaho wa kunahanisisa manzwi ao, naikatulela kutuhela musebezi waka, mi nakala kueza bupaina mwa June ka silimo sa 1963. Yeo neli yona katulo yende hahulu yene niezize! Hamulaho wa likweli zepeli, mane pili nisika kalisa kale kubata musebezi omuñwi, nakupiwa kusebeza sina paina yaipitezi. Lilimonyana kuzwa fo, Jehova anifuyaula hahulu ka nzila yene nisika libelela. Nenimemilwe kuyo kena Sikolo sa Giliadi mwa sitopa sabu 44.

Yeñwi ya lituto za butokwa hahulu zene niitutile sihulu ku Muzwale Nathan Knorr ni Muzwale Lyman Swingle ki ye: “Musike mwatuhela sebelezo yamina kapili hamukopana ni miinelo yetaata mwa bupilo.” Neba lususuelize kuzwelapili kuitiisa halunze lupeta musebezi waluna. Muzwale Knorr naabulezi kuli: “Ki lika mañi zemuka isa pilu ku zona? Kana mukabilaezwa ki masila amuka bona, liñanya, kamba bubotana? Kamba kana mukaisa pilu kwa likota, lipalisa, ni kwa batu babatabile? Mulate batu!” Zazi leliñwi, Muzwale Swingle naanzaa lutaluseza libaka mizwale babañwi hane batuhezi musebezi one bafilwe kapili, mi hanaanzaa eza cwalo, aikutwa hahulu bumaswe kuli mane akala kuenga-enga miyoko. Naanani kukutumana pili kuli aitiise, kihona azwelapili mwa ngambolo yahae. Taba yeo nei nifitile hahulu kwa pilu mi naikatulela kuli nikamuta nenisike nafulalela Kreste ni banyani bahae babasepahala.—Mat. 25:40.

Hane lutaluselizwe kone lukayo sebeleza, mizwale babañwi ba fa Betele nebanyolezwi hahulu kuziba kone lukayo sebeleza. Babañwi hase babataluselize kone balumilwe, mizwale bao bataba hahulu, kufitela nibulela kuli: “Na nilumilwe kwa Congo (Kinshasa).” Bakutumana, mi babulela kuli: “Haa, kwa Congo! Haike Jehova abe ni mina!” Ka nako yeo, naha ya Congo (Kinshasa) neizibahala hahulu ka lindwa ni lipulayano. Kono nenizwezipili kuhupula lituto zene niitutile mwa  Sikolo sa Giliadi. Hase lukwazize sikolo mwa September ka 1967, na, bo Heinrich Dehnbostel, ni bo Claude Lindsay, lwatama musipili kuliba kwa Kinshasa, ona muleneñi omutuna wa Congo.

Hase lufitile mwa Kinshasa, lwaituta Sifura ka likweli zetaalu. Hasamulaho, lwaya kwa Lubumbashi, ili sibaka sene sibizwa Elisabethville, bukaufi ni museto wa Zambia, kwa mboela wa Congo. Kwateñi, lwayo ina mwa ndu ya balumiwa yenefumaneha fahalaa muleneñi.

Bakeñisa kuli libaka zeñata za muleneñi wa Lubumbashi nelisika kutalezwa kale fateñi, neli tohonolo yetuna kuba luna bapili kukutaza kwa batu babapila mwa libaka zeo. Kusika fita nako yetelele, lwaba ni lituto za Bibele zeñata hahulu kuli mane nelusa koni kulizamaisa kaufelaa zona. Hape lwakutaza kwa babeleki ba muuso ni bane batusa mapokola. Buñata bwabona nebakuteka Linzwi la Mulimu ni musebezi waluna wa kukutaza. Buñata bwa batu nebabulela Siswahili; kacwalo na ni bo Claude Lindsay lwaituta puo yeo. Hamulaho wa nako, lwakupiwa kuli luyo tusa mwa puteho yeneitusisa puo ya Siswahili.

Nihaike kuli neluikozi lika zeñata mwa sebelezo yaluna, nelukopani ni miinelo yetaata. Hañata nelutamelezwangwa litaba za buhata ki masole babalwezi litobolo babakozwi, kamba mapokola babasina silikani. Nako yeñwi mapokola bane balwezi litobolo bato kena mwa sibaka sene lukopanela fa ndu ya balumiwa, mi baluisa kwa polisi ni kuyo luinisa fafasi kufitela balulukulula ka 10 kiloko ya busihu.

Ka 1969, naketiwa kuba muokameli wa mupotoloho. Bakeñisa musebezi wo, neninani kuzamaya misipili yemitelele ka kufita mwa linzila  zenenani sileze ni mwa mishitu, ili lika zenefumaneha kai ni kai mwa Africa. Nako yeñwi, hane nili mwa munzi omuñwi, kuhu ni tuzwinyani twayona nelilobalanga mwatasaa mumbeta waka. Nenizusiwanga ki kuhu yeo hane ililanga masa asika patalala kale. Hanina kulibala linako zende zene nitandanga ni mizwale inze luola mulilo busihu ni kuikambota litaba za mwa Bibele.

Butata bobuñwi bobutuna bone lukopani ni bona neli bwa kuli batu babañwi nebaipumisa kuba mizwale, kono kanti nebaswalisana ni kopano yene bizwa Kitawala. * Babañwi ku bona mane nebakolobelizwe ni kuba baana-bahulu mwa puteho. Kono mizwale ni likaizeli babasepahala nebalemuhile buñata bwa batu bao bane baswana sina “macwe aipatile.” (Juda 12) Jehova naatusize kuli batu bao balundulwe mwa puteho, mi hamulaho wa nako, batu babañata-ñata bakala kutaha mwa niti.

Ka 1971, nakupiwa kuyo sebeleza fa ofisi ya mutai wa kwa Kinshasa, mi nenifilwe musebezi wa kutalima za mañolo, likupo za lihatiso, ni kutusa mwa musebezi wa liluko la sebelezo. Hane nili fa Betele, neniitutile mwakuonga-ongela musebezi mwa naha yetuna, ili mone kusina hande lika zetokwahala zecwale ka mikwakwa, malaiti, ni limota. Fokuñwi, nekuunganga likweli zeñata kuli mañolo azwa kwa mutai ayo fita kwa liputeho. Mañolo ao naalumiwanga ka lifulai, mi hasamulaho kihona akashimbiwa mwa mikolo, ili yeo ka linako zeñwi neikakatelanga ka lisunda zeñata fa bucwañi bone bumelanga mwa nuka. Niteñi, musebezi wo neupetiwanga kusina taba ni miinelo yetaata yeswana sina yeo.

Nenikomokile hahulu hane niboni mone baonga-ongelanga mizwale mikopano yemituna niha nebanani feela masheleñi amanyinyani. Nebaitusisanga mubu oyepiwanga ki butwa kuli bapange libulelelo, ni kuitusisa bucwañi bobuñwi bobutelele kuli bayahe lapa, mi bobuñwi nebubeiwanga fa lipula zenepangilwe. Nebaitusisanga mataka asishukulumbwe sina misumo, mi mainda naakwahelwangwa fahalimu kuli kube ni miluti; hape nebaitusisanga ona kuli bakabise litafule. Nebaitusisanga makumba mwa sibaka sa kuitusisa limapo. Nenikomokiswangwa hahulu ki buikoneli bwa mizwale ni likaizeli bao bwa kufumana nzila ya kulukisa ka yona lika. Neni balatile hahulu. Mi hane nikupilwe kuyo sebeleza kwa sibaka sisili, neni batondile luli!

Ka 1974, nakupiwa kuyo sebeleza kwa ofisi ya mutai wa Kenya mwa Nairobi. Musebezi wa mutai wo neli omutuna kakuli mutai wa Kenya neuokamela musebezi wa kukutaza mwa linaha zelishumi zeneli mabapa, mi musebezi waluna neukwalezwi mwa linaha zeñwi kwa linaha zelishumi zeo. Nenilumilwe kupotela linaha zeo hañata-ñata, sihulu naha ya Ethiopia, ili mo mizwale baluna nebanyandiswa hahulu mi nebakopana ni miinelo yetaata. Buñata bwabona nebanatakiwanga, kulengiwa mwa litolongo, mane babañwi nebabulaiwanga. Kono nebaitiisize ka busepahali kabakala kuli silikani sabona ni Jehova nesitiile, mi nebalatana mwahalaa bona.

Ka 1980, nekuezahezi nto yende hahulu mwa bupilo bwaka; neninyalani ni bo Gail Matheson, ili bane basimuluha kwa Canada. Na ni bo Gail neluli mwa kilasi yeswana kwa Sikolo sa Giliadi. Neluambolanga ka kuñolelana mañolo. Bo Gail neli balumiwa mwa naha ya Bolivia. Hamulaho wa lilimo ze 12, nakopana ni bona hape mwa Muleneñi wa New York. Hasamulaho, lwanyalana mwa naha ya Kenya. Niitumela hahulu kuli bo Gail baanga lika sina mwaliingela Jehova, mi hababilaezwangi ki lika zebasina mwa bupilo. Bazwezipili kunitusa mwa bupilo bwaka mi babile balikani baka babande.

Ka 1986, na ni bo Gail nelufilwe musebezi wa kupotela liputeho, mi ka nako yeswana nenili mwa Katengo ka Mutai. Nenipotelanga ni liputeho zefumaneha mwa linaha zeneokamelwa ki mutai wa Kenya.

Nisahupula hande nako yeñwi hane niitukiseza mukopano omutuna mwa muleneñi wa Asmara (ofumaneha mwa Eritrea) ka 1992, musebezi waluna inze usika kwalelwa kale mwa sibaka seo. Ka bumai, nelusika fumana sibaka kwa kuezeza mukopano wo, kwandaa muyaho omuñwi omutuna one ubonahala kusinyeha fande, kono  mane hase lukeni mwahali lwafumana kuli neusinyehile hahulu nikufita. Fa lizazi la mukopano wo, nenikomokile hahulu kubona mo mizwale nebakabiselize muyaho wo mwahali kuli mane nelukona kulapelela mwateñi Jehova. Mizwale ni likaizeli babañata nebatisize masila amande, mi nebakwahezi libaka kaufela zenesa bonahali hande. Neluikozi hahulu mukopano wo kone kufumanehile batu babaeza 1,279.

Butata bone lufumani mwa musebezi wa kupotela liputeho neli bwa kucinca-cinca libaka za kufitela. Nako yeñwi nelufitezi mwa ndu yende yeneli bukaufi ni liwate, kono haluzwile fo, lwayo fitela mwa ndu yeezizwe ka masenke, mi neluzamayanga limita ze 100 kuya kwa kandu ka matali. Kono kusina taba ni kone luyo sebeleza, haluna kulibala linako zene lupatehanga mwa bukombwa ni mapaina ni bahasanyi babatukufalezwi. Hamulaho wa nako, lwafiwa musebezi usili, mi nelutondile hahulu balikani baluna bane lusiile.

Mwahalaa 1987 ni 1992, musebezi waluna neulumelelizwe mwa linaha zeñata zeneokamelwa ki mutai wa Kenya. Kabakaleo, mwa linaha zeñwi kwatomiwa liofisi za mitai mi ku zeñwi kwatomiwa liofisi za naha. Ka 1993, lwalumiwa kuyo sebeleza kwa ofisi ya mutai wa Ethiopia mwa Addis Ababa, ili mo musebezi waluna neuezizwe ka kupata-pata ka lilimo zeñata, kono cwale ka nako yeo neulumelelizwe.

Jehova ufuyauzi hahulu musebezi wa mwa Ethiopia. Mizwale ni likaizeli babañata sebali mapaina. Kuzwa feela mwa silimo sa 2012, bahasanyi babaeza 20 pesenti basebezanga sina mapaina ba kamita silimo ni silimo. Kuzwa fo, kubile ni likolo za Mubuso zetusize mizwale kuba bakutazi babande, mi Mandu A Mubuso a 120 ayahilwe. Ka silimo sa 2004, ofisi ya mutai neitutiselizwe kwa sibaka sesinca, mi mizwale nebatabile hahulu hane kuyahilwe Sibaka sa Mikopano fa sibaka sesiswana seo.

Mwa lilimo zefelile, na ni bo Gail luikozi silikani sesinde ni mizwale ni likaizeli ba mwa Ethiopia. Lwabalata luli kabakala lilato ni sishemo sabona. Bakeñisa kuli selunani mapongo, nelukupilwe kuyo sebeleza kwa mutai wa Central Europe. Kwateñi, lubabalelwa hande hahulu; nihakulicwalo, lusatonda balikani baluna ba mwa Ethiopia.

Luiponezi mwahuliselize Jehova musebezi wahae. (1 Makor. 3:6, 9) Ka mutala, nekusina bahasanyi mwa Rwanda hanikutaza lwapili kwa batu ba mwa naha yeo, ili bane basebeleza mwa mikoti ya mwa Congo. Ka nako ya cwale, mwa naha ya Rwanda sekunani bahasanyi babafitelela 30,000. Ka 1967, mwa Congo (Kinshasa) nekunani feela bahasanyi bababato eza 6,000. Cwale sekunani bahasanyi bababato eza 230,000, mi mwa silimo sa 2018, batu babafitelela 1,000,000 nebafumanehile kwa kupuzo. Mwa linaha kaufela zeneokamelwa ki mutai wa Kenya, palo ya bahasanyi iekezehile ka palo yefitelela 100,000.

Lilimo zefitelela 50 kwamulaho, Jehova naaitusisize mizwale babashutana-shutana kuli banituse kuunga muhato wa kuba mwa sebelezo ya nako kaufela. Nihaike kuli nisanani maswabi, niitutile kuli niswanela kusepa Jehova ka kutala. Zene niipumani ku zona hane nisebeleza mwa Africa, linilutile kuba ni pilu-telele ni kukolwa lika zeninani zona. Na ni bo Gail luikutwanga kususuezwa haluhupula mizwale ni likaizeli baluna babanani moya wa kuamuhela baenyi, babaitiisa habakopana ni miinelo yetaata, ni babasepile Jehova. Niitumela hahulu ku Jehova kabakala sishemo sesituna salubonisize. Jehova unifuyauzi hahulu ka nzila yene nisika libelela.—Samu 37:4.