1, 2. (a) Ki lika mañi zebonisa kuli batu mwa lifasi bazwelapili kualuhana? (b) Ki lipuzo mañi zeluka alaba mwa taba ye?

KAIZELI yomuñwi yapila kwa mboela wa Yurope hahupula zeezahezi kwamulaho, utalusa kuli: “Kuzwa kwa bwanana bwaka, nenibonanga batu babañata habaezwa maswe. Ka lona libaka leo, natuhela kulumelelana ni litaba za lipolitiki za mwa naha yaluna, mi nakala kuyemela mibonelo yene banani yona batu babañata ya kulwanisa muuso. Mane ka lilimo zeñata nenibanga nyazi wa muuna yanaaezanga likezo za businyi.” Muzwale yomuñwi yapila kwa mboela wa Africa ni yena naanga kuli hakusika fosahala kuikenya mwa likezo za mifilifili. Utalusa kuli: “Neniinga kuli mushobo waka ki ona wa butokwa hahulu, mi nakalisa kuswalisana ni kopano yeñwi ya lipolitiki. Mwa kopano yeo, nelulutilwe kuli neluswanela kubulaya ka malumo batu bane baluhanyeza—mane neluswanela kubulaya nihaiba batu ba mushobo waluna bane bayemela likopano za lipolitiki lisili.” Kaizeli yomuñwi yapila kwa central Europe utalusa kuli: “Neninani ketululo, mi nenitoile mutu kaufela wa mushobo usili ni wa bulapeli busili.”

² Batu babañata mwa lifasi kacenu babonisa moya one babanga ni ona batu babalaalu bao. Ka mutala, likopano za lipolitiki zeñata  liitusisa mifilifili kuli lifumane tukuluho, batu balwanisana kabakala kusautwana mwa litaba za lipolitiki, mi mwa linaha zeñata bazwahule batoilwe. Sina mone kupolofitezwi mwa Bibele, batu babañata mwa mazazi a mafelelezo a ki “babañañelela mihupulo yabona.” (2 Tim. 3:1, 3) Bakreste bakona kuba cwañi ni swalisano mwa lifasi la batu babazwelapili kualuhana? Lwakona kuituta lituto zeñata ka kunyakisisa zanaaezize Jesu ka nako yanaapila fa lifasi hane kubile ni misunga yenetisizwe ki litaba za lipolitiki. Halunyakisiseñi lipuzo zetaalu za butokwa ze: Ki kabakalañi Jesu hanaasika swalisana ni likopano za lipolitiki? Naabonisize cwañi kuli batanga ba Mulimu habaswaneli kuikenya mwa litaba za lipolitiki? Mi ki lituto mañi zanaalutile Jesu zeelutusa kulemuha kuli haluswaneli kuikenya mwa likezo za mifilifili?

3, 4. (a) Ki lika mañi zene balibelela Majuda Jesu hanaali fa lifasi? (b) Mihupulo yene banani yona Majuda neiamile cwañi balutiwa ba Jesu?

³ Majuda babañata banaakutalize Jesu nebabata kulukululwa kwa puso ya Roma. Sikwata sa Majuda bane balata hahulu naha yabona bane babizwa Mazeloti, nebatahisize kuli batu babañata mwa naha babate tukuluho yecwalo. Buñata bwabona nebalatelela mihupulo ya Judasi wa Mugalilea. Judasi yo neli Mesia wa buhata yanaakelusize batu babañata mwa linako za baapositola. Caziba wa litaba zakale wa Mujuda yabizwa Josephus utalusa kuli Judasi yo “naacowelize batu ba mwa naha yahabo yena kuli bakwenuhele mubuso wa Roma, mi naasheununanga batu bane balifa mitelo kwa Maroma ka kubulela kuli neli mapyeha.” Ka lona libaka leo, Maroma bamubulaya. (Lik. 5:37) Mane babañwi ba Mazeloti bao, nebatahisanga mifilifili kuli bapete milelo yabona.

⁴ Kwandaa batu bao bane balwanisa Maroma, Majuda babañwi bona nebanyolelwa kutaha kwa Mesia yanaakato babusa. Fo kutalusa kuli, nebalibelela kuli Mesia hanaaka taha, naha ya Isilaele neika kutekiwa hape mi batu nebaka lukululwa kwa butanga bwa Maroma. (Luka 2:38; 3:15) Batu babañata nebanahana kuli Mesia naakato toma mubuso mwa Isilaele. Hape nebanani sepo ya kuli hasamulaho, Majuda babañata-ñata bane bahasanezi mwa linaha lisili nebaka kutela habobona. Muhupule kuli nako yeñwi Joani Mukolobezi naabuzize Jesu kuli: “Kana ki wena yanaabulezwi kuli wataha, kamba lulibelele yomuñwi?” (Mat. 11:2, 3) Kubonahala kuli Joani naabata kuziba haiba nekuka taha mutu usili yanaakato eza lika kaufela zene balibelela Majuda. Balutiwa bababeli bane bakopani ni Jesu yanaazusizwe kwa bafu mwa nzila yeya kwa Emausi, ni bona nebalibelela kuli Mesia ki yena yanaaka pilisa Isilaele. (Mubale Luka 24:21.) Hamulahonyana wa fo, baapositola ba Jesu neba mubuzize kuli: “Mulena, kana ukutiseza mubuso ku Isilaele ka nako ye?”—Lik. 1:6.

5. (a) Ki kabakalañi batu ba mwa Galilea hane babata kuli Jesu abe mulenaa bona? (b) Jesu naahakuluzi cwañi mubonelo wabona?

⁵ Kaniti luli, sepo yecwalo yene banani yona batu ba mwa Galilea ka za Mesia neitahisize kuli babate kuswala Jesu ilikuli bamueze mulenaa bona. Nebaikutwa kuli Jesu ukaba mulena yomunde. Libaka kikuli naali mubuleli yacuukile; naakona kufolisa bakuli; naakona nihaiba kufepa batu babashwile tala. Jesu hasaafepile baana bababato eza 5,000, alemuha mulelo one banani ona batu. Bibele ili: “Jesu, ka kuziba kuli nebatuha bataha kuto muswala kuli bamueze mulena, aikela hape fa lilundu anosi.” (Joa. 6:10-15) Habusa, Jesu hanaali mwabuse bobuñwi bwa Liwate la Galilea, batu nese batuhezi kunahana hahulu za kumueza mulena. Kihona cwale Jesu abataluseza musebezi luli wanaatezi fa lifasi. Naabataluselize kuli naatile fa lifasi kuli abalute za Mubuso wa Mulimu, isiñi kuto bafa lituso za kwa mubili. Naaize: “Musike mwasebeleza sico sesisinyeha, kono musebeleze sico sesisa sinyehi sesifa bupilo bobusa feli.”—Joa. 6:25-27.

6. Jesu naabonisize cwañi hande kuli naasika taha fa lifasi ka mulelo wa kuli ato ba mulena? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 3.)

 ⁶ Pili Jesu asika shwa kale, naalemuhile kuli balutiwa bahae babañwi nebanahana kuli naakatoma mubuso fa lifasi mwa Jerusalema. Naahakuluzi mubonelo wabona wo ka kubafa swanisezo ya limaina. Swanisezo yeo nei batusize kulemuha kuli Jesu, yena ‘mutu wa lusika lwa bulena,’ naakatama musipili, mi nakayo ina nako yetelele. (Luka 19:11-13, 15) Jesu hape naataluselize mubusisi wa Muroma kuli naasaikenyi mwa litaba za lifasi. Ponse Pilato naabuzize Jesu kuli: “Kana ki wena Mulena wa Majuda?” (Joa. 18:33) Mwendi Pilato naaikalezwi kuli Jesu naakatahisa kuli batu bakwenuhele mubuso wa Maroma, mi naaikalezwi hahulu taba yeo ka nako kaufela yanaali mubusisi. Kono Jesu naamualabile kuli: “Mubuso waka haki wa lifasi le.” (Joa. 18:36) Naasakoni kuikenya mwa litaba za lipolitiki kakuli Mubuso wahae neli wa kwa lihalimu. Naataluselize Pilato kuli musebezi wanaatezi fa lifasi neli wa ‘kupaka niti.’—Mubale Joani 18:37.

7. Ki kabakalañi hakukona kuba taata kubonisa kuli haluyemeli likopano za lipolitiki, nihaiba mwa lipilu zaluna?

⁷ Haiba luutwisisa hande musebezi waluna sina Jesu mwanaautwisiselize musebezi wahae, haluna kuyemela likopano za lipolitiki ka nzila ifi kamba ifi, mane nihaiba mwa lipilu zaluna. Kueza cwalo haki nto yebunolo. Muokameli wa mupotoloho yomuñwi utalusa kuli: “Batu babañata babafumaneha mwa sibaka selusebeleza ku sona bazwelapili kubonisa moya wa kubata tukuluho. Balata hahulu naha yabona mi babañata banahana kuli bakapila hande haiba baipusa. Kono taba yetabisa kikuli mizwale habasika ikenya mwa litaba za lifasi zeo, kono baswalisani ka kuisa pilu kwa musebezi wa kukutaza taba yende ya Mubuso. Basepile Mulimu kuli ki yena yakafelisa bumaswe ni miinelo yemiñwi yetaata yelutalimana ni yona.”

8. Mufe mutala obonisa mone bahatelelwa Majuda ka nako yanaapilile Jesu fa lifasi.

⁸ Batu hañata baikenyanga mwa litaba za lipolitiki hababona lika zemaswe inze liezahala. Ka nako yanaapilile Jesu fa lifasi, taba ya kulifa mitelo neitahisize kuli batu babañata baikenye mwa litaba za lipolitiki. Mane taba yenetahisize kuli Judasi wa Mugalilea akwenuhele mubuso wa Roma kikuli Maroma nebañolisa batu kuli balifange mitelo. Batu bane babusiwa ki Maroma, hamohocwalo ni bane bamamela lituto za Jesu, nebatokwiwa kulifa mitelo yemiñata, inge cwalo ya libyana, ya mubu, ni ya mandu mone bapila. Mi bakeñisa kuli batelisi nebanani buputeleli, batu nebaikutwa kuimezwa. Fokuñwi batelisi bao nebalifanga makwambuyu ba muuso kuli bafiwe litulo, mi hase bafilwe litulo zeo, nebatelisanga batu masheleñi amañata hahulu. Zakia, nduna wa batelisi yanaapila mwa  Jeriko, naafumile kabakala kubukula batu masheleñi amañata. (Luka 19:2, 8) Mi kubonahala kuli batelisi babañwi babañata ni bona nebali cwalo.

9, 10. (a) Lila za Jesu nebabatile cwañi kumulika kuli aikenye mwa litaba za lipolitiki? (b) Luitutañi kwa kalabo yanaafile Jesu? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 3.)

⁹ Lila za Jesu nelibata kuswasa Jesu kuli aikenye mwa litaba za lipolitiki ka kumubuza puzo ka za kulifa mitelo. Neba mubuzize ka za haiba nekulumelezwa kulifa “mutelo,” ili dinari iliñwi yene balifanga batu bane babusiwa ki Maroma. (Mubale Mateu 22:16-18.) Majuda nebasa tabelangi kulifa mutelo wo. Nebaikutwa kuli kulifa mutelo wo nekubonisa kuli balumezi kubusiwa ki Maroma. “Ba kopano ya Heroda” bane bazusize taba yeo nebalibelela kuli Jesu naaka bataluseza kuli habaswaneli kulifa mutelo ilikuli bamutame mulatu wa kukwenuhela mubuso wa Roma. Kono hape Jesu hanaaka bulela kuli nebaswanela kulifa mutelo, batu nebaka tuhela kumulatelela.

¹⁰ Jesu naanani kutokomela kuli asike aikenya mwa litaba za lipolitiki hanaabuzizwe za kulifa mitelo. Naaalabile kuli: “Mukutiseze Sesare zeli za Sesare, kono mukutiseze Mulimu zeli za Mulimu.” (Mat. 22:21) Ki niti kuli Jesu naaziba kuli batelisi babañata nebaputelelanga batu. Niteñi, Jesu naasalati kuli taba yeo imupaleliswe kuisa pilu kwa taba yeñwi ya butokwa hahulu. Taba yeo neli ya Mubuso wa Mulimu, one ukafeza butata kaufela bone bakopana ni bona batu. Ka kueza cwalo, naatomezi balateleli bahae mutala obaswanela kulikanyisa. Habaswaneli kuikenya mwa litaba za lipolitiki, ibe kuli litaba zeo libonahala kuzamaiswa hande kamba kutokwa. Bakreste babata Mubuso wa Mulimu ni kuluka kwahae. Ki lona libaka habasa bulelangi litaba za kuyemela milelo ya ba lipolitiki kamba kulwanisa likezo zeñwi zesika luka zeezwa ki likopano za lipolitiki.—Mat. 6:33.

11. Ki ifi nzila yende hahulu yelukona kutusa batu ka yona kuli bafelise ketululo?

¹¹ Lipaki za Jehova babañata batuhezi mihupulo yene babanga ni yona kwamulaho ya kuyemela kamba kulwanisa likopano za lipolitiki. Kaizeli yomuñwi kwa Great Britain utalusa kuli: “Hane niitutile lituto za mipilelo ya batu kwa yunivesiti, nenikalile kuikutwa kuli lika neliswanela kucinca. Nenibata kuyemela litukelo za batu babansu, kakuli nelunyandisizwe hahulu. Nihaike kuli neniwinanga likangisano za kubulela litaba zecwalo, nenizwafanga hasamulaho. Nenisika lemuha kuli kaufelaa luna, ibe makuwa kamba batu babansu, nelutokwa kufelisa ketululo mwa lipilu zaluna. Kono hane nikalile kuituta Bibele, nalemuha kuli neniswanela kueza licinceho, kukalela mwa pilu yaka. Mi kaizeli wa mukuwa ki yena yanaa nitusize ka pilu-telele kuli nieze licinceho. Senili paina wa kamita mwa puteho ya bo susu, mi nisweli naituta kubonisa lilato kwa batu ba mufuta kaufela.”

12. Ki “mumela” ocwañi one baswanela kutokomela balutiwa ba Jesu?

¹² Ka nako yanaapilile Jesu fa lifasi, baeteleli ba bulapeli hañata nebaikenyanga mwa litaba za lipolitiki. Buka yeñwi yebulela za mone bapilela batu ka nako yanaapilile Kreste fa lifasi (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) italusa kuli “Majuda nebali mwa tukwata twa bulapeli totuswana feela inge likopano za lipolitiki kacenu.” Ki lona libaka Jesu hanaalemusize balutiwa bahae kuli: “Mutone; mutokomele mumela wa Bafalisi ni mumela wa Heroda.” (Mare. 8:15) Kubonahala kuli Jesu hanaabulela za mumela wa Heroda, naatalusa ba kopano ya Heroda. Kono Bafalisi bona nebabata kuli Majuda balukululwe kwa puso ya Roma. Litaba zanaañozi Mateu libonisa kuli mwa taba yeswana yeo, Jesu hape naabulezi za Basaduki. Basaduki bona nebabata kuli lika lizwelepili honacwalo. Buñata bwabona nebanani litulo zetuna mwa mubuso wa Roma. Jesu naalemusize balutiwa bahae kuli batokomele mumela, kamba lituto zenelutiwa ki likwata zetaalu zeo. (Mat. 16:6, 12) Jesu naabulezi manzwi ao kusika fita nako  yetelele kuzwa fone babatezi batu kumueza mulena.

13, 14. (a) Litaba za lipolitiki ni za bulapeli nelitahisize cwañi mifilifili ni likezo zesika luka? (b) Ki kabakalañi hakusika luka kutahisa mifilifili kabakala kuli luezwa maswe? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 3.)

¹³ Batu mwa bulapeli habaikenya mwa litaba za lipolitiki, kukona kuba ni mifilifili. Jesu naataluselize balutiwa bahae kuli habaswaneli kuikenya mwa litaba za lipolitiki. Leo ki leliñwi la mabaka anaatahisize kuli baprisita babahulu ni Bafalisi babate kubulaya Jesu. Nebaikalezwi kuli Jesu naakatahisa kuli maata ane banani ona a kuzamaisa batu mwa litaba za naha ni za bulapeli afele. Nebabulezi kuli: “Haiba lumutuhelela feela cwana, batu kaufela bakaba ni tumelo ku yena, mi Maroma bakataha ni kuto luamuha sibaka saluna ni sicaba saluna.” (Joa. 11:48) Kabakaleo, Kayafa Muprisita Yapahami akukueza batu kuli babulaye Jesu.—Joa. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa naalumile masole kuli bayo swala Jesu busihu. Jesu naazibile za mulelo omaswe wo, mi ki lona libaka hanaakupile baapositola bahae kushimba mikwale, ka nako yanaaca mulalelo wa mafelelezo ni bona. Nekutokwahala nihaiba feela mikwale yemibeli kuli akone kubaluta tuto ya butokwa. (Luka 22:36-38) Hamulaho wa fo, ka nako ya busihu, Pitrosi aitusisa mukwale kulema yomuñwi wa batu bane batilo bataseza. Kusina kukakanya, naahalifile hahulu kubona Jesu hatamiwa busihu bo ka nzila yesika luka. (Joa. 18:10) Kono Jesu naabulelezi Pitrosi kuli: “Kutisa mukwale wahao mwa sipusu saona, kakuli kaufela babaitusisa mukwale bakabulaiwa ka mukwale.” (Mat. 26:52, 53) Tuto ya butokwa yanaa balutile Jesu yeo neilumelelana ni taba yanaakupile Jesu mwa tapelo busihu bo, ya kuli habaswaneli kuba ba lifasi. (Mubale Joani 17:16.) Nebaswanela kuitinga ku Mulimu kakuli ki yena feela yakafelisa bumaswe.

15, 16. (a) Linzwi la Mulimu litusize cwañi Bakreste kuli basike baikenya mwa mifilifili? (b) Ki shutano ifi yabona Jehova kacenu mwahalaa batu bahae ni batu ba lifasi?

¹⁵ Kaizeli yapila kwa mboela wa Yurope yabulezwi kwa makalelo a taba ye naaitutile tuto yeswana. Utalusa kuli: “Nilemuhile kuli kuikenya mwa mifilifili hakukoni kutahisa katulo yelukile. Nilemuhile kuli batu babaikenyanga mwa mifilifili hañata babulaiwanga. Mi babañwi babañata hababangi ni tabo mwa bupilo. Nenitabile hahulu hane niitutile kuzwelela mwa Bibele kuli ki Mulimu feela yakona kutahisa katulo yelukile mwa lifasi. Mi senikutalize lushango lo mwa lilimo ze 25 zefelile.” Muzwale yapila kwa mboela wa Africa yabulezwi kwa makalelo a taba ye uyolisize lilumo lahae ka “mukwale wa moya,” lona Linzwi la Mulimu, mi usweli kukutaza lushango lwa kozo kwa batu bapila ni bona, kusina taba ni mushobo wabona. (Maef. 6:17) Mi kaizeli yapila kwa central Europe yabulezwi kwa makalelo a taba ye hasaabile yomuñwi wa Lipaki za Jehova, anyalwa ku muzwale wa mushobo wanaatoile. Batu babalaalu bao kaufela nebaezize licinceho zeo bakeñisa kuli nebabata kulikanyisa Kreste.

¹⁶ Kueza licinceho zecwalo ku butokwa luli! Bibele iswaniseza batu babamaswe kwa liwate lelisa ombali, lelisa koni kukuza. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Sin. 13:1) Litaba za lipolitiki lihalifisa batu, kubaaluhanya, ni kutahisa kuli baikenye mwa mifilifili, kono luna luzwelapili kupila ka kozo mi lwaswalisana. Mi Jehova hanzaa bona zeezahala mwa lifasi lelialuhani lelupila ku lona, kaniti watabela kuli batu bahae baswalisani.—Mubale Zefania 3:17.

17. (a) Ki linzila lifi zetaalu zelukona kutusa ka zona kuli kube ni swalisano mwahalaa luna? (b) Lukanyakisisañi mwa taba yetatama?

¹⁷ Mwa taba ye, lulemuhile kuli lwakona kutusa kuli kube ni swalisano mwahalaa Bakreste ka linzila zetaalu ze: (1) Ka kusepa Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu kuli ki ona feela okafelisa bumaswe, (2) ka kuhana kuikenya mwa litaba za lipolitiki, ni (3) ka kuhana kuikenya mwa mifilifili. Kono ka linako zeñwi, kukona kulubela taata kuswalisana haiba lubonisa ketululo. Mwa taba yetatama, lukanyakisisa molukona kutatululela butata bo, sina mone baezelize Bakreste ba mwa linako za baapositola.