1. Ki lika mañi zelukona kubuziwa kwa mubeleko kamba kwa sikolo?

 MUIKUTWANGA cwañi haiba mutu yomubeleka ni yena kamba yomukena ni yena sikolo amibuza ka za tumelo yamina? Kana mwabanga ni sabo? Buñata bwaluna lwabanga ni sabo. Kubuziwa puzo yecwalo kwakona kulutusa kuziba zanahana mutu yo kamba zalumela, mi kulufa kolo ya kumutaluseza taba yende. Kono ka linako zeñwi, mutu wakona kulubuza puzo ka mulelo wa kukananisana ni luna. Taba yeo haiswaneli kulukomokisa. Kakuli mane batu babañwi babulelezwi litaba za buhata ka za zelulumela. (Lik. 28:22) Kutuha fo, lupila mwa “mazazi a mafelelezo” ili mo batu babañata ‘bañañelela mihupulo yabona’ mi banani ‘buhali.’—2 Tim. 3:​1, 3.

2. Ki kabakalañi halubata kuba bababunolo?

² Mwakona kuipuza kuli: ‘Nikona kubonisa cwañi sishemo ni maseme haiba mutu yomuñwi alwanisa tumelo yaka yetomile fa Bibele?’ Kuba ya bunolo kwakona kumitusa. Mutu ya bunolo waiswalanga haiba ahalifiswa kamba haasazibi hande mwakualabela. (Liprov. 16:32) Mwendi mukona kuikutwa kuli haki nto yebunolo kubonisa kalemeno kao. Ki lika mañi zekona kumitusa kuba ni kalemeno ka bunolo? Mukona kubonisa cwañi bunolo mutu yomuñwi haanyaza litaba zemulumela? Mi haiba mu bashemi, mukona kutusa cwañi bana bamina kubonisa bunolo habanze bayemela tumelo yabona? Halunyakisiseñi molukona kuezeza cwalo.

3. Ki kabakalañi halukona kubulela kuli mutu yabunolo unani maata mi hafokoli? (2 Timotea 2:​24, 25)

³ Bunolo ki kalemeno kakabonisa kuli mutu unani maata mi haafokoli. Mutu utokwa kuba ni maata kuli aeze lika ka kuwa pilu hakopana ni muinelo otaata. Bunolo ki kalulo ya “muselo  wa moya.” (Magal. 5:​22, 23) Linzwi la Sigerike lelitolokilwe kuli “bunolo” fokuñwi neliitusiswanga kutalusa pizi ya mwa naheñi yetwaelizwe kupila ni batu. Mueze inge bababona pizi ya mwa naheñi yelutilwe kuba ni bunolo. Nihaike kuli pizi yeo ibunolo, isanani maata. Ki lika mañi zekona kulutusa kuba bababunolo ni kuba ni maata ka nako yeswana? Halukoni kuba ni lika zeo kaili luna. Lutokwa kulapela ku Mulimu kuli alufe moya wahae, ni kumukupa kuli alutuse kuba ni kalemeno ka butokwa kao. Kunani mitala ya batu babañata babaitutile kuba bababunolo. Ka mutala, mizwale ni likaizeli babañata babonisize bunolo hane balwaniswa ki batu babañwi, mi kueza cwalo kutahisize kuli batu babañwi babe ni mubonelo omunde ka za Lipaki. (Mubale 2 Timotea 2:​24, 25.) Ki lika mañi zekona kumitusa kuba ni kalemeno ka bunolo?

4. Ki lika mañi zelukona kuituta kwa mutala wa Isaka ka za kuba bababunolo?

⁴ Mwa Bibele kunani litaba zeñata zebonisa butokwa bwa kuba bababunolo. Halunyakisiseñi mutala wa Isaka. Hanaapila mwa Gerari, ili sibaka sene sili mwa naha ya Mafilisita, batu banaayahile ni bona bamushwela muna mi bakwahela masima ane bayepile batanga ba ndatahe. Mwa sibaka sa kulwanela liswanelo zahae, Isaka atutiseza lubasi lwahae kwahule mi ayo yepa masima asili. (Gen. 26:​12-18) Kono Mafilisita hape babulela kuli mezi anaali mwa sibaka seo neli abona. Kusina taba ni zeo, Isaka naasika balwanisa. (Gen. 26:​19-25) Ki lika mañi zene mutusize kuzwelapili kuba yabunolo nihaike kuli batu babañwi nebatundamezi kubata kumufilikanya? Kusina kukakanya, naalemuhile mutala wa bashemi bahae, mi naaitutile zeñata kwa mupilelo omunde wa Abrahama ni kwa “moya wa muombela ni obunolo” wa Sara.—1 Pit. 3:​4-6; Gen. 21:​22-34.

5. Ki mutala mañi obonisa kuli bashemi babali Bakreste bakona kuluta bana babona butokwa bwa kuba bababunolo?

⁵ Ni mina bashemi babali Bakreste, mwakona kuluta bana bamina kulemuha butokwa bwa kuba bababunolo. Halunyakisiseñi mutala wa muzwale yabizwa Maxence wa lilimo ze 17. Batu banaakena ni bona sikolo ni banaakutazanga ku bona nebanani buhali. Bashemi bahae neba mulutile ka pilu-telele kuli abe yabunolo. Babulela kuli: “Maxence saautwisisa kuli kubunolo hahulu kunyema haahalifiswa, kono mutu yanani maata ukazwelapili kueza lika ka kuwa pilu.” Muzwale Maxence uitutile kuba ya bunolo.

6. Tapelo ikona kulutusa cwañi kubonisa hahulu bunolo?

⁶ Ki lika mañi zelukona kueza haiba lukopana ni muinelo otaata, inge cwalo mutu yomuñwi habulela lika zemaswe ka za Mulimu waluna, kamba halwanisa lituto za mwa Bibele? Luswanela kukupa Jehova kuli alufe moya wahae ni butali bwahae kuli lualabe mutu yo ka nzila yebunolo. Kono kucwañi haiba hasamulaho lulemuha kuli nelusika alaba hande mutu yo? Lwakona kulapela ka za taba yeo hape, ni kunahanisisa molukona kualabela hande nako yetatama. Mi Jehova uka lufa moya wahae okenile, ilikuli lube ni buiswalo ni kubonisa bunolo.

7. Kuhupula litimana zeñwi za mwa Bibele kukona kulutusa cwañi halukopana ni miinelo yetaata? (Liproverbia 15:​1, 18)

⁷ Litimana zeñwi za mwa Bibele zakona kulutusa kuba ni buiswalo mwa lipulelo zaluna halukopana ni miinelo yetaata. Moya wa Mulimu wakona kuluhupulisa litimana zeo. (Joa. 14:26) Ka mutala, likuka zelufumana mwa buka ya Liproverbia zakona kulutusa kuba bababunolo. (Mubale Liproverbia 15:​1, 18.) Buka ya mwa Bibele yeo hape ibonisa butokwa bwa kuba  ni buiswalo halukopana ni miinelo yetaata.—Liprov. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Ki kabakalañi haluswanela kunyakisisa libaka lelitahisize kuli mutu yomuñwi alubuze ka za tumelo yaluna?

⁸ Kutwisiso ni yona yakona kulutusa. (Liprov. 19:11) Mutu yanani kutwisiso ubonisanga buiswalo haiba mutu yomuñwi amukananisa ka za tumelo yahae. Hañata batu haba lubuzanga lipuzo, haba lutalusezangi libaka haba lubuzize lipuzo zeo. Kacwalo, lusika alaba kale, luswanela kuhupula kuli haluzibi libaka mutu yo halubuzize puzo yeo.—Liprov. 16:23.

9. Gidioni naabonisize cwañi bunolo hanaaambola ni baana Efraimi?

⁹ Halunyakisiseñi mo Gidioni naaalabezi baana ba Efraimi. Neba mubuzize ka buhali libaka hanaasika babiza kwa makalelo kuli bamutuse kulwanisa lila za Maisilaele. Kono ki lifi libaka luli lene litahisize kuli bahalife? Mwendi nebaikutwile kufosezwa. Ibe kuli neli cwalo kamba kutokwa, Gidioni naabonisize kutwisiso mi naabaalabile ka nzila yebunolo. Ki lika mañi zenezwile mwateñi? Naabatusize ‘kuombala.’—Baat. 8:​1-3.

10. Ki lika mañi zekona kulutusa kuziba mwakualabela batu bababuza ka za tumelo yaluna? (1 Pitrosi 3:15)

¹⁰ Luungeñi kuli mutu yelubeleka ni yena  kamba yelukena ni yena sikolo ulubuza libaka halupila ka likuka za mwa Bibele. Lukatokwa kueza molukonela kaufela kumutaluseze libaka halulumela kuli kupila ka likuka za mwa Bibele kwatusa luli kono inze lubonisa kuli lwakuteka maikuto ahae. (Mubale 1 Pitrosi 3:15.) Kamita kwatusa kuunga puzo yeo sina kolo ya kuziba zanahana mutu kufita kunahana kuli mutu yo walulwanisa. Kusina taba ni libaka lelitahisize kuli mutu yomuñwi abuze puzo, lukaeza hande haiba lumualaba ka nzila yebunolo ni ka sishemo. Mi kalabo yaluna ika mutusa kunyakisisa mubonelo wahae. Nihaikaba kuli mutu yo ubulela ka kashwau kamba uitusisa lipulelo zemaswe, luswanela kuikataza kumualaba ka sishemo.—Maro. 12:17.

11-12. (a) Ki lika mañi zeluswanela kunyakisisa pili lusika alaba kale puzo yetaata? (Mubone ni siswaniso.) (b) Mufe mutala obonisa mo puzo ya mutu yomuñwi ikona kutahiseza kuli lube ni puisano yende.

¹¹ Ka mutala, haiba mutu yelubeleka ni yena alubuza libaka halusa ezangi mukiti wa kuhupula lizazi la kupepwa, luipuze kuli: Kana mutu yo unahana kuli halusika lumelezwa kuitabisa? Kamba mwendi uikutwa kuli mubonelo waluna ukona kutahisa kuli kusike kwaba ni swalisano mwahalaa babeleki? Mwendi lwakona kutusa mutu yo kusaikalelwa ka kumutaluseza kuli lwaitebuha kuli waiyakatwa babeleki babañwi ni kumukolwisa kuli ni luna lubata kuli kube ni swalisano mwahalaa babeleki. Kueza cwalo, kwakona kulutusa kuba ni puisano yende ni kumutaluseza zeibulela Bibele ka za mazazi a kupepwa.

¹² Lwakona kueza nto yeswana haiba mutu yomuñwi alubuza lipuzo zeñwi zetaata. Mutu yelukena ni yena sikolo ukona kubulela kuli Lipaki za Jehova baswanela kucinca mubonelo wabona ka za kalombe. Kana ubulela cwalo bakeñisa kuli haazibi hande mubonelo wa Lipaki za Jehova ka za taba yeo? Kamba kana unani mulikani kamba wahabo yena yali wa kalombe? Kana unahana kuli lutoile batu ba kalombe? Mwendi lukatokwa kumukolwisa kuli lwaiyakatwa batu kaufela ni kumutaluseza ka likute kuli lwaziba kuli mutu ni mutu unani tukela ya kuiketela za kueza. b (1 Pit. 2:17) Mwendi cwale lwakona kumutaluseza butokwa bwa kupila ka likuka za mwa Bibele za muzamao.

13. Mukona kutusa cwañi mutu yanahana kuli ki butoto kulumela kuli Mulimu uteñi?

¹³ Haiba mutu yomuñwi alukananisa hahulu, haluswaneli kumatukela kunahana kuli lwaziba litaba zalumela. (Tite 3:2) Ka mutala, kucwañi haiba mutu yemukena ni yena sikolo amitaluseza kuli ki butoto kulumela kuli Mulimu uteñi? Kana mwaswanela kunahana kuli ulumela hahulu mwa tuto ya kuipilaula ni kuli uziba zeñata mwa tuto yeo? Niti kikuli, mwendi ubulela feela litaba zautwile ku babañwi. Kufita kukananisana ni yena ka za sayansi, mwakona kubata nzila ya kumutaluseza ka yona taba yeñwi yakanahanisisa hasamulaho. Mwendi mwakona kumubonisa taba yeñwi yebulela za pupo yefumaneha fa jw.org. Mwendi hasamulaho ukatabela kunyakisisa taba yeñwi kamba vidio yefumaneha fa webusaiti yeo. Kaniti luli, haiba lumualaba ka nzila yebonisa likute mwendi ukabata kuziba litaba zeñata zeibulela Bibele ka za taba yeo.

14. Muzwale Niall naaitusisize cwañi webusaiti yaluna kutusa mutu yakena ni yena sikolo kucinca mubonelo wahae ka za Lipaki za Jehova?

¹⁴ Muzwale yasanonoboka yabizwa Niall, naaitusisize webusaiti yaluna kubonisa kuli mubonelo wa batu babañwi ka za Lipaki za Jehova ufosahalile. Utalusa kuli: “Hañata mutu yomuñwi yenikena ni yena sikolo  naanibulelelanga kuli hanilumeli mwa sayansi bakeñisa kuli nisepile Bibele kufita kusepa litaba za niti.” Mutu yo hanaasika fa Niall kolo ya kumutaluseza litaba zalumela, Niall amutaluseza kuli aye fa jw.org ni kubona taba yeli, “Sayansi ni Bibele.” Hasamulaho, Niall alemuha kuli mutu yanaakena ni yena sikolo yo, mwendi naabalile taba yeo, mi naatabela kuziba zeñata ka za mone bukalezi bupilo. Mwendi ni mina mwakona kutusa mutu yomuñwi ka nzila yeswana.

15. Bashemi bakona kutusa cwañi bana babona kualaba ka nzila yebunolo, bobakena ni bona sikolo habalwanisa tumelo yabona?

¹⁵ Bashemi bakona kuluta bana babona mwakualabela ka bunolo batu babañwi habalwanisa litaba zebalumela. (Jak. 3:13) Bashemi babañwi baitukisezanga ni bana babona ka nako ya kulapela sina lubasi. Banyakisisanga miinelo yekona kuzuha kwa sikolo, kubonisa bana babona mwakualabela, ni kuluta bana babona mwakuambolela ka bunolo ni ka nzila yekolwisa.—Mubone mbokisi yeli, “ Lubasi Lwamina Lukatuseha Haiba Muitukiseza Hamoho.”

16-17. Kubanga ni nako ya kuitukiseza kukona kutusa cwañi babanca?

¹⁶ Kubanga ni nako ya kuitukiseza, kwakona kutusa Bakreste kutalusa litaba zebalumela ka nzila yeutwahala ni kuba ni buikolwiso bwa kuli banani mabaka autwahala habalumela litaba zeo. Mwatasaa taba yeli, “Babanca” ye fa jw.org, kunani litaba zetusa babanca. Litaba zeo lilukiselizwe kutusa babanca kukolwa kuli litaba zebalumela ki za niti ni kuitukiseza kualaba ka kuitusisa manzwi abona. Kuituta litaba zeo sina lubasi, kuka lutusa kaufelaa luna kuziba molukona kuyemela tumelo yaluna ka bunolo ni ka nzila yekolwisa.

 ¹⁷ Muzwale yasali yomunca yabizwa Matthew, utalusa mo kubanga ni nako ya kuitukiseza neku mutuselize. Muzwale Matthew ni bashemi bahae hañata ka nako ya kulapela sina lubasi, baezanga lipatisiso fa litaba zebabona kuli zakona kunyakisiswa mwa kilasi. Utalusa kuli: “Hañata lunahanisisanga lipuzo zekona kuzuha ni kuitukiseza molukona kulialabela kulikana ni lipatisiso zeluezize. Kuutwisisa hande mabaka hanilumela taba yeñwi, kunitusanga kusaikalelwa mi hakunibelangi taata kubonisa bunolo hanisebelisana ni babañwi.”

18. Liñolo la Makolose 4:6 lilususueza kuezañi?

¹⁸ Kono niti kikuli, niha lukatalusa litaba ka nzila yeutwahala ni yekolwisa, haki batu kaufela babaka utwisisa. Kono kutalusa lika ka maseme ni ka nzila yebunolo kwakona kutusa. (Mubale Makolose 4:6.) Kutaluseza mutu yomuñwi litaba zelulumela kuswana sina papali ya kuposezana mbola. Lwakona kuiposa ka bunolo kamba kuifukumuna. Haiba luiposa ka bunolo, mutu yelubapala ni yena uka iswala mi lukazwelapili kubapala. Ka nzila yeswana, haiba lualaba ka maseme ni ka nzila yebunolo, batu bakatabela kuteeleza ku luna mi lukazwelapili kuikambota ni bona. Kono haiba mutu ubata feela kukanana ni luna kamba kusheununa litaba zelulumela, halutokwi kuzwelapili kuikambota ni yena. (Liprov. 26:4) Kono haki batu kaufela babakona kuba cwalo, mane mwendi babañata bakatabela kuteeleza.

19. Ki lika mañi zeswanela kulususueza kuba bababunolo haluyemela tumelo yaluna?

¹⁹ Kusina kukakanya, lukatusiwa hahulu haiba luitomela sikonkwani sa kuba bababunolo. Mulapele ku Jehova kuli amife maata emutokwa ilikuli muzwelepili kuba bababunolo hamualaba lipuzo zetaata kamba hamunyaziwa kusina libaka. Muhupule kuli kuba bababunolo kwakona kutusa kuli kusike kwazuha kañi hamuambola ni batu babanani mibonelo yeshutana ni yamina. Mi haiba mualaba ka bunolo ni ka likute, mwakona kutusa batu babañwi kucinca mubonelo wabona ka za luna ni ka za litaba za niti ze mwa Bibele. ‘Kamita muitukiseze kuikalabela’ hamubuziwa za litaba zemulumela, mi “mueze cwalo ka bunolo ni ka likute lelituna.” (1 Pit. 3:15) Haike mubonise maata ka kuba bababunolo!