1, 2. (a) Linyalo nelikalile cwañi kubateñi? (b) Ki nto mañi yenebaswanela kulemuha bo muuna ni musali bapili ka za linyalo? (Mubone siswaniso sesi fahalimu.)

LINYALO ki kalulo ya bupilo bwa batu. Kono nelikalile cwañi, mi mulelo walona ki ufi? Kuziba likalabo kwa lipuzo zeo kuka lutusa kuba ni mubonelo olukile ka za linyalo ni limbuyoti zetaha ka linyalo. Mulimu naabupile mutu wapili Adama mi amufa musebezi wa kubeya lifolofolo mabizo. Adama naaboni kuli kwa mufuta ni mufuta wa folofolo, nekunani yamuuna ni yamusali, “kono haili mutu, ha ku si ka fumanwa ya swana ni yena.” Kacwalo, Mulimu atahisa kuli Adama alobale buloko bobutuna, mi acomola likupo ku yena ni kubupa fateñi musali. Mi atisa musali yo ku Adama, mi aba musalaa hae. (Mubale Genese 2:20-24.) Taba ye, ibonisa kuli linyalo ki mpo yezwa ku Mulimu.

² Hamulaho wa lilimo zeñata, Jesu naakutezi kubulela manzwi anaabulezi Jehova mwa simu ya Edeni, a kuli: “Muuna u ka siya ndatahe ni mahe mi u ka kumalela musalaa hae, mi bubeli bwa bona ba ka ba nama i liñwi.” (Mat. 19:4, 5) Bakeñisa kuli Mulimu naaitusisize likupo la Adama kwa kubupa musali, bo muuna ni musali bapili  bao nebaswanela kulemuha kuli swalisano yabona neli yetuna hahulu. Mulimu naasatokwi kuli muuna ni musalaa hae bakauhane, kamba kuli muuna anyale basali bababeli ka nako yeswana, kamba musali kunyalwa kwa baana bababeli.

3. Mulelo wa butokwa wa linyalo neli ufi?

³ Adama naatabezi hahulu musalaa hae, mi hamulaho amufa libizo la Eva. Musali yo naali mulikani ni mutusi wa Adama. Mi ka zazi ni zazi sibeli sabona nebakaba ni tabo habanze bapeta buikalabelo bwabona bwa kuba muuna yanyezi ni musali yanyezwi. (Gen. 2:18) Mulelo wa butokwa wa linyalo neli wa kuli batu bapepe ni kutaza lifasi ka bana babona. (Gen. 1:28) Nihaike kuli bana babashimani ni babasizana nebaka lata bashemi babona, hamulaho nebakaba siya ni kuyo nyala kamba kunyalwa, mane ni kuba ni mabasi abona. Batu nebaka taza lifasi ka sipimo sesiswanela, mi nebaka yandululela paradaisi mwa lifasi kaufela.

4. Nekuezaheziñi kwa linyalo lapili?

⁴ Linyalo lapili nelitahezwi ki Butata bobutuna bakeñisa kuli bo Adama ni Eva nebaketile kuitusisa maswe tukuluho yabona ya kuiketela za kueza, mi nebaketile kusauutwa Jehova. Satani Diabulosi yona “noha ya kale,” naapumile Eva ka kumutahiseza kulumela kuli kuca kwa muselo wa “kota ya ku ziba bunde ni bumaswe” nekuka mutahiseza kuba ni zibo yeipitezi yene ka mukonisa kuketa zende ku zemaswe. Eva naabonisize kashwau kwa tamaiso ya muunaa hae ka kuikatulela kuca kwa muselo pili asika buza kale muunaa hae. Kufita kuutwa Mulimu, Adama naalumezi kuca kwa muselo wanaafilwe ki musalaa hae—Sin. 12:9; Gen. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Lukona kuitutañi kwa likalabo zene bafile bo Adama ni Eva ku Jehova?

⁵ Jehova hanaa babuzize, Adama naanyazize musalaa hae. Naabulezi kuli: “Musali yo ni file kuli a ine ni na, ki yena ya ni file kwa kota, mi ni cile.” Eva naanyazize noha yene mupumile. (Gen. 3:12, 13) Adama ni Eva nebafile mabaka asautwahali akuyemela mafosisa abona, mi Jehova naaatuzi bakwenuheli bao. Mutala wabona ulufa temuso yetuna! Kuli linyalo likonde, muuna ni musali babanyalani baswanela kuitumelelanga mafosisa abona mi batokwa kuutwa Jehova.

6. Mukona kutalusa cwañi Genese 3:15?

⁶ Kusina taba ni zanaaezize Satani mwa simu ya Edeni, Jehova naafile batu sepo mwa bupolofita bwapili bobuñozwi mwa Bibele. (Mubale Genese 3:15.) Bupolofita bo, nebubonisize kuli Satani naaka pyatiwa ki “peu” ya musali. Kacwalo, Jehova naabonisize batu swalisano ye mwahalaa hae ni libupiwa zahae zeñata za moya zemusebeleza ka busepahali mwa lihalimu. Ka swanisezo, libupiwa zeo libizwa musalaa Jehova. Mañolo abonisa kuli Mulimu naaka luma alimuñwi kwa libupiwa zahae zeo za moya kuli ato “pyata” Diabulosi. Peu yeo neikatahisa kuli batu babaipeya kuutwa baikole tohonolo yene balatehezwi ki yona batu bapili ya kupila kuya kuile, kulikana ni mulelo wa Jehova wa kwa makalelo.—Joa. 3:16.

7. (a) Kuezaheziñi mwa manyalo kuzwa ka nako yene bakwenuhile bo Adama ni Eva? (b) Bibele ibulela kuli muuna ni musali babanyalani baswanela kuezañi kuli bakondise linyalo labona?

⁷ Bukwenuheli bwa bo Adama ni Eva nebutahisize butata mwa linyalo labona ni mwa manyalo a batu babasimuluhile ku bona. Ka mutala, Eva ni basali kaufela nebanani kuutwanga hahulu butuku ka nako ya mulwalo ni ya kupepa. Basali nebaka banga ni takazo yetuna kwa baana babona, kono baana bona nebaka zamaisa basali babona, mane ka linako zeñwi ni kubanyandisa sina molubonela mwa manyalo amañata kacenu. (Gen. 3:16) Jehova utokwa kuli baana babanyezi bazamaise mabasi abona ka lilato, mi ubata kuli basali bakuteke hahulu baana  babona. (Maef. 5:33) Bakreste babanyalani habaswalisana hande mwa linyalo labona, matata amañata akakusufazwa hahulu.

8. Muinelo wa linyalo kuzwa nako ya Adama kutaha nako ya Muunda, neli ocwañi?

⁸ Bo Adama ni Eva basika shwa kale, nebapepile bana babashimani ni babasizana. (Gen. 5:4) Mwanaa bona wapili wamushimani Kaine, naanyezi musali wa mwa lubasi lwahabo yena. Lameke yanaasimuluhile ku Kaine, ki yena wapili yatalusizwe mwa Bibele kuli naanyezi basali bababeli. (Gen. 4:17, 19) Kuzwa ka nako ya Adama kuyo fita mwa nako ya Nuwe, nekunani batu basikai feela bane balapela Jehova. Babañwi ku bona batu bao, neli Abele, Enoke, ni Nuwe ni lubasi lwahae. Bibele ibulela kuli mwa linako za Nuwe: “Bana ba bashimani ba Mulimu, se ba bona bana ba basizana ba batu kuli ki ba bande, mi ba ikungela basali ku be ba ketile kamukana.” Swalisano yeo nesi ya kataho, mi mangeloi ao ni basali bao bapepa bana babatuna bane babizwa Likwenyepa. Ka nako yeo, “bumaswe bwa batu” neli “bo butuna” hahulu mwa lifasi, mi “mihupulo kamukana ya lipilu za bona” neli “ye maswe feela, ka mazazi kamukana.”—Gen. 6:1-5.

9. Jehova naaezize cwañi batu babamaswe ba mwa linako za Nuwe, mi luswanela kuitutañi ku zeneezahezi ka nako yeo?

⁹ Jehova naatahisize muunda mwa linako za Nuwe ka mulelo wa kuyundisa babamaswe. Ka nako yeo, batu nebapatehile kueza lika za bupilo bwa ka zazi ni zazi, kukopanyeleza cwalo ni za manyalo, kuli mane nebapalezwi kuteeleza ku zanaabalemusa “Nuwe, mukutazi wa ku luka,” ka za sinyeho yene atumela. (2 Pit. 2:5) Jesu naabapanyize muinelo wo ku zene kaezahala mwa linako zaluna. (Mubale Mateu 24:37-39.) Kacenu, batu babañata bahananga kuteeleza kwa taba yende ya Mubuso wa Mulimu yesweli kukutazwa mwa lifasi kaufela kuli ibe bupaki kwa macaba kaufela pili mafelelezo a lifasi lelimaswe le asika taha kale. Haike luitute tuto ya butokwa ya kuli nihaiba litaba za lubasi, zecwale ka manyalo ni kuuta bana haliswaneli kulupalelwisa kulemuha lisupo zebonisa kuli lizazi la Jehova lisutelezi.

10. (a) Mwa lizo zeñata, ki likezo mañi za buhule zenebile kalulo ya mupilelo wa batu? (b) Abrahama ni Sara nebatomile cwañi mutala omunde mwa linyalo labona?

¹⁰ Nuwe ni bana bahae babalaalu, mañi ni mañi naanani musali alimuñwi feela. Nihakulicwalo, hamulaho wa muunda, baana babañata nebanyezi libali. Mwa lizo zeñata likezo za buhule neliatile, mi mane nelikopanyizwe kwa lizo za bulapeli. Abrahama ni musalaa hae Sara hane batutezi kwa Kanana, nebayo pila mwahalaa batu ba mizamao ya buhule ili bane basakuteki linyalo. Jehova naayundisize batu ba mwa mileneñi ya Sodoma ni Gomora bakeñisa likezo zemaswe za buhule zeneeziwa mwateñi. Ka kuba toho ya lubasi, Abrahama naaetelezi hande lubasi lwahae, mi Sara naatomile mutala omunde wa kuipeya kwatasaa muunaa hae. (Mubale 1 Pitrosi 3:3-6.) Abrahama naaboni teñi kuli mwanaa hae Isaka unyala musali yali mulapeli wa Jehova. Mi Isaka ni yena naaezize nto swana ku mwanaa hae Jakobo ili yo bana bahae nelibona litoho zenesimuluzi masika a 12 a Isilaele.

11. Mulao wa Mushe neusileleza cwañi Maisilaele?

¹¹ Hasamulaho, Jehova naaezize tumelelano kamba bulikani ni sicaba sa Isilaele. Naabafile Mulao wa Mushe, one usileleza baana ni basali bane balapela Jehova. Ka mutala, nekunani milao yeama lizo za manyalo, kukopanyeleza cwalo ni manyalo a libali, mi Maisilaele nebasika  lumelezwa kunyalana ni batu bane balapela milimu ya buhata. (Mubale Deuteronoma 7:3, 4.) Hane kutahanga matata amatuna mwa manyalo, baana-bahulu ki bona bane batatululanga matata ao. Hape nekunani milao ya za kusasepahala, lifufa, ni ya za kuhupulela yomuñwi bumaswe. Telekano neilumelezwa kono nekunani milao yene latelelwanga ili yenesileleza sibeli sa batu babanyalani. Ka mutala, muuna nakona kuleleka musalaa hae haiba musalaa hae uezize “taba ye maswe.” (Deut. 24:1) “Taba ye maswe” yebulezwi fa, haisika taluswa kuli ki nto mañi, kono haluswaneli kunahana kuli neiama mafosisa amanyinyani.—Liv. 19:18.

12, 13. (a) Baana babañwi ba mwa linako za Malaki nebaezize cwañi basali babona? (b) Kacenu, haiba mutu ya kolobelizwe ya mwa linyalo aketa kunyalana ni mutu usili, ki lika mañi zekona kuzwa mwateñi?

¹² Mwa linako za mupolofita Malaki, baana babañata ba Majuda bane banyezi nebaezize basali babona ka bupumi, ili kubaleleka ka mabaka asina tuso. Baana bao nebayubekile basali ba mwa bunca bwabona, mwendi ka mulelo wa kunyala basali babasali babanca, kamba mane basali bane balapela milimu ya buhata. Ka nako yanaali teñi Jesu fa lifasi, baana ba Majuda nebasazwelapili kulelekanga basali babona ka bupumi ili kuitusisa ‘mabaka’ ashutana-shutana. (Mat. 19:3) Jehova Mulimu naatoile litelekano zecwalo zesi za ka mulao.—Mubale Malaki 2:13-16.

¹³ Kacenu, kusasepahala mwa linyalo hakulumelezwi mwahalaa batu ba Jehova. Kono kucwañi haiba muuna kamba musali yakolobelizwe, ya mwa linyalo, aeza bubuki ni kufelisa linyalo lahae ka telekano ili ka mulelo feela wa kunyanalana ni mutu usili? Haiba muezalibi yo habakeli libi zahae, ukazwisiwa mwa puteho kuli puteho isiyale inze ikenile kwa bumaswe bobucwalo . (1 Makor. 5:11-13) Mi mutu yacwalo asika kutisezwa kale mwa puteho uswanela kuba ni “muselo o bonisa ku baka.” (Luka 3:8; 2 Makor. 2:5-10) Nihaike kuli hakuna nako yetomilwe yeswanela kufita kuli mutu akutisezwe mwa puteho, mufuta wa bupumi bobucwalo bobusa ezahalangi hahulu mwahalaa batu ba Mulimu, habuswaneli kutuhelelwa feela. Kukona kuunga nako yetelele kuli muezalibi abonise kuli ubakile luli, mi nako yeo ikona kuba silimo kamba lilimo zeñata. Mutu ya cwalo ni kwa kakutiswa mwa puteho, usanani kuikalabela “fapilaa sipula sa Mulimu sa katulo.”—Maro. 14:10-12; mubone Tawala ya Mulibeleli, ya Sikuwa ya November 15, 1979, make. 31-32.

14. Mulao neupetile lika mañi zetuna?

¹⁴ Maisilaele nebazamaisizwe ki Mulao wa Mushe ka lilimo zefitelela 1, 500. Mulao wo neutusize batu ba Mulimu mwa linzila zeñata. Ka mutala, Mulao wo neufile batu likuka zene batusa kutatulula matata a mwa lubasi, mi neubatusize kuziba Mesia. (Magal. 3:23, 24) Jesu hasaashwile, Mulao wo neufelile, mi Mulimu naaezize tukiso yenca. (Maheb. 8:6) Kacwalo, lika zeñwi zene lumelelizwe mwa Mulao wa Mushe, Bakreste nebasika lumelezwa kuzwelapili kuliezanga.

15. (a) Mwa puteho ya Sikreste, manyalo aswanela kuetelelwa ki sikuka mañi? (b) Ki litaba mañi zaswanela kunyakisisa Mukreste yanahana za kufelisa linyalo lahae?

¹⁵ Zazi leliñwi Bafalisi nebabuzize Jesu puzo yeama linyalo. Naabaalabile kuli Mulimu naalumelelize Maisilaele kueza telekano, nihaike kuli nesi ona mulelo wahae wa “kwa makalelo” ka za linyalo. (Mat. 19:6-8) Kacwalo, Jesu naabonisize kuli likuka za Mulimu ka za linyalo zenetomilwe mwa simu ya Edeni ki zona zene bakalatelela batu ba mwa puteho ya Sikreste. (1 Tim. 3:2, 12) Ka kuba “nama i liñwi,” batu babanyalani  baswanela kukumalelana, ili kulumeleza lilato la Mulimu ni lilato lelili teñi mwahalaa bona kutiisa swalisano yabona. Telekano ya ka mulao yesika toma fa bufosi bwa buhule, haikoni kutahiseza mutu ya zwa mwa linyalo leo kuba ni tukuluho ya kunyalana ni usili. (Mat. 19:9) Niti kikuli, mutu wakona kuketa kuswalela mutu yanyalani ni yena yaezize bubuki ibile feela ubakezi bufosi bwahae, sina mwanaaezelize mupolofita Hosea yanaaswalezi musalaa hae wa mizamao ya buhule, Gomere. Ka kuswana, Jehova naabonisize sishemo kwa Maisilaele bane babakile hane baezize bubuki bwa kwa moya. (Hos. 3:1-5) Ka kuekeza, haiba mutu uzibile kuli mutu yanyalani ni yena uezize bubuki mi uketa kueza somano ni mutu yo yafosize, kezo yeo ibonisa kuli uswalezi sifosi yo mi ya foselizwe hasana libaka la ka Mañolo la kulelekana ni mutu yo yanyalani ni yena.

16. Jesu naabuleziñi ka za bukwasha?

¹⁶ Hamulaho wa kutalusa kuli mwahalaa Bakreste ba niti hakuna mabaka aswanela kutahisa telekano kwandaa mulatu wa bubuki, Jesu naabulezi ka za batu “ba ba filwe mpo” ya kupila bali makwasha. Naaekelize kuli: “Ya kona ku sa nyala a eze cwalo.” (Mat. 19:10-12) Batu babañata baikatulezi kupila bali makwasha ka mulelo wa kuli baise hahulu pilu kwa kusebeleza Jehova. Batu babacwalo, bababaziwa bakeñisa kuunga muhato wo.

17. Ki nto mañi yekona kutusa Mukreste kueza katulo ya kukena mwa linyalo kamba kutokwa?

¹⁷ Ki nto mañi yekona kutusa Mukreste kueza katulo ya kukena mwa linyalo kamba kuzwelapili mwa bukwasha? Mutu uswanela kuitatuba ni kubona haiba wakona kuzwelapili mwa bukwasha kamba kutokwa. Muapositola Paulusi naababalize bupilo bwa bukwasha, kono hape naabulezi kuli: “Bakeñisa ku ata kwa buhule, muuna kaufela a be ni musalaa hae mi musali kaufela a be ni muunaa hae.” Paulusi naaekelize kuli: “Haiba ha ba na buiswalo, ba nyale kamba ku nyalwa, kakuli se sinde ki ku nyala kamba ku nyalwa ku fita ku bulaiwa ki takazo.” Kukena mwa linyalo kwakona kutusa mutu kuambuka takazo yetuna ya somano kumutahiseza mukwa wa kuicuka kamba wa kueza buhule. Kutuha fo, ki kwa butokwa kunyakisisa lilimo zaluna, kakuli muapositola naabulezi kuli: “Kono haiba mutu a ikutwa kuli ha ezi ka swanelo ku likana ni bwalyanjo kamba bunjilulume bwa hae, haiba ki kale a tula linako za litakazo za kwa bunca, fohe sa swanela ku eza ki se: a eze sa lata; ha ezi sibi. Ha ba kene mwa linyalo.” (1 Makor. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Nihakulicwalo, mutu haswaneli kumatela kukena mwa linyalo kabakala kubata feela kufelisa takazo yekona kutiswa ki bunca. Kakuli mwendi hasika hula kufita fa siyemo sesimukonisa kulwala buikalabelo bwa mwa linyalo.

18, 19. (a) Linyalo la Bakreste liswanela kukalisa cwañi? (b) Lukanyakisisañi mwa taba yetatama?

¹⁸ Linyalo la Bakreste liswanela kukala ka muuna ni musali babakolobelizwe ili babalata Jehova ka pilu kaufela. Hape baswanela kulatana luli kuli mane bakona kupila hamoho inze banyalani mwa bupilo bwabona kaufela. Jehova uka bafuyaula bakeñisa kuli nebalatelezi kelezo yahae ya kunyalela feela “ku Mulena.” (1 Makor. 7:39) Mi bakakondisa mwa linyalo labona haiba basebelisa kelezo ya mwa Bibele.

¹⁹ Kacenu, lupila “mwa mazazi a maungulelo” mi batu babañata habana tulemeno totutokwahala kuli bakondise mwa linyalo. (2 Tim. 3:1-5) Mwa taba yetatama, lukanyakisisa likuka za butokwa zefumaneha mwa Bibele zekona kutusa Bakreste kukondisa ni kuba ni tabo mwa linyalo kusina taba ni matata ebatalimana ni ona. Kueza cwalo, kukabatusa kuzwelapili kuzamaya mwa nzila yeisa kwa bupilo bobusa feli.—Mat. 7:13, 14.