Nenipepilwe la December 22, 1929, mi nenipepezwi mwa Noville, omuñwi wa minzi yeminyinyani ye 9 yeli bukaufi ni tolopo ya Bastogne, yeli mwa sibaka sesibizwa Ardennes kwa Belgium. Neniikozi hahulu kupila ni bashemi baka fa famu yaluna hane nisahula. Na ni munyanaaka Raymond neluhamanga zazi ni zazi mi hape nelutusanga ka nako ya kukutula. Mwa munzi waluna, nelutusananga.

Bashemi baka bo Emile ni bo Alice, nebatukufalezwi mwa bulapeli bwa Katolika. Nebayanga kwa Misa sunda ni sunda. Kono ibato ba ka 1939, mapaina bane bazwa kwa England bataha mwa munzi waluna, mi bakupa bo ndate kuli baiñolise ilikuli baamuhelange magazini yenebizwa Consolation (yesebizwa cwale kuli Muzuhe!). Kapili-pili, bo ndate balemuha kuli litaba zeneli mwa limagazini zeo neli za niti mi taba yeo nei basusuelize kukalisa kubalanga Bibele. Hane batuhezi kuyanga kwa Misa, batu bane luyahile ni bona babalwanisa hahulu nihaike kuli kwamulaho nebautwana ni bona. Batu bao nebabata kuli bo ndate bazwelepili kuswalisana ni Keleke ya Katolika, mi taba yeo neitahisanga kuli bakananisane.

Neniikutwanga hahulu bumaswe kubona bo ndate inze balwaniswa hahulu. Taba yeo neitahisize kuli nilapele ku Mulimu kuzwelela kwatasaa pilu sina monitaluselize kwa makalelo a taba ye, mi mwa tapelo yeo neni kupile tuso ku Mulimu. Hanyinyani-hanyinyani, batu bane luyahile ni bona batuhela kulwanisa bo ndate, mi taba yeo nei nitabisize hahulu. Taba yeo nei nikolwisize kuli Jehova ki Mulimu “Yautwa litapelo.”

Naha ya Germany hane ibusiwa ki ba Nazi, neitaselize naha ya Belgium la May 10, 1940, mi taba yeo neitahisize kuli batu babañata bane basi masole batute mwa naha. Lubasi lwaluna nelubalehezi kwa mboela wa naha ya France. Hane lunze lubaleha cwalo, fokuñwi nelufitanga mwa libaka mone ikolotela hahulu ndwa mwahalaa masole ba Germany ni ba France.

 Hane lukutezi kwa famu yaluna, nelufumani kuli buñata bwa lika zene luluwile neliuzwizwe. Ki nja yaluna feela yebizwa Bobbie yene lufumani fa famu. Lika zene luipumani ku zona, nelitahisize kuli niipuze kuli, ‘Ki kabakalañi hakunani lindwa ni manyando?’

Ka nako yeo, muzwale yabizwa Emile Schrantz, a yanaali paina ni muuna-muhulu yasepahala, naalususuezanga hahulu hanaa lupotelanga. Naatalusize ka kuutwahala ili ka kuitusisa Bibele libaka hakunani manyando, mi naaalabile lipuzo zaka zeñwi zeama bupilo. Silikani saka ni Jehova nesifitile fa kutiya hahulu mi nenikozwi kuli ki Mulimu yalilato.

Nihaiba ka nako yene ikolota ndwa, lubasi lwaluna neluambolisananga kamita ni mizwale. Mwa August 1943, muzwale yabizwa José-Nicolas Minet naatile fa famu yaluna kuto fa ngambolo. Naabuzize kuli, “Ki bo mañi bababata kukolobezwa?” Na ni bo ndate lwayemisa mazoho. Nelukolobelelizwe mwa kanukana kane kali bukaufi ni famu yaluna.

Mwa December 1944, mpi ya Germany neilwanisize hahulu lwa mafelelezo linaha ze kwa wiko wa Europe, mi ndwa yeo neizibahala hahulu ka libizo la Battle of the Bulge. Nelupila bukaufi ni sibaka kone ikolotela ndwa, mi neluinzi mwa muzuzu wa kwatasi wa ndu yaluna ka nako yebato ba kweli. Zazi leliñwi hane nizwezi fande kuli nife limunanu lico, mbomba yawela fa famu yaluna mi yayayula situwa sa sishete. Lisole la kwa America lene lili mwa mulaka one uli bukaufi ni fone niinzi, lahuwa ka linzwi lelituna lali, “Lobala fafasi!” Namata ni kuyo lobala bukaufi ni lisole leo mi lanibeya kuwani yalona kwa toho kuli nisilelezwe.

Ndwa hase ifelile, neluambolanga kamita ni mizwale ni likaizeli ba mwa puteho ya Liège, yeneli likilomita zebato ba 90 kwa mutulo kuzwa fone lupila. Hasamulaho, nelukonile kutoma sikwatanyana mwa Bastogne. Kuzwa fo, nenisebelize mwa liluko lene litalima za mitelo, mi nenibile ni kolo ya kuituta za mulao. Hasamulaho, nenibelekile sina muñoli wa likwambuyu yomuñwi wa muuso. Ka 1951, neluezize mukopano wa mupotoloho mwa Bastogne. Mi nekufumanehile batu bababato ba 100, kukopanyeleza cwalo ni kaizeli yabizwa Elly Reuter, ili yanaali paina yatukufalezwi. Naazamaile musipili  oeza likilomita ze 50 ka njinga kuli ayo fumaneha kwa mukopano wo. Nakonyana kuzwa fo, lwalatana mi namubeeleza. Bo Elly nebaamuhezi memo ya kuyo kena Sikolo sa Giliadi kwa America. Kacwalo, bañolela kwa ofisi yetuna yezamaisa musebezi waluna mwa lifasi kaufela, ni kubataluseza libaka hane basike bakona kukena sikolo seo. Muzwale Knorr yanaaetelela mwa kopano ya Jehova ka nako yeo, abataluseza ka sishemo kuli mwendi kwapili nebakaba ni kolo ya kukena sikolo seo ni bakubona. Mi la February 1953 lwanyalana.

Mwa silimo sesiswana seo, na ni bo Elly neluizo fumaneha kwa mukopano wa mupotoloho wa New World Society one uezelizwe mwa Yankee Stadium, kwa New York. Teñi koo, nakopana ni muzwale yanaabata kunikenya musebezi one uka nifumanisa masheleñi amañata, mi animema kuli nitutele kwa America. Hase lulapezi ku Jehova ka za taba yeo, na ni bo Elly lwahana kuamuhela musebezi wo mi lwaikatulela kukutela kwa Belgium kuli luyo swalisana ni sikwata sene sinani feela bahasanyi baalishumi mwa Bastogne. Silimo sene sitatami, lwaba ni mwana wamushimani mi lwamubeya libizo la Serge. Kono ka bumai, hamulaho wa likweli ze 7, Serge akula mi atimela. Nelutaluselize Jehova mwa tapelo ka za butuku bone luutwa kwa pilu kabakala kushwelwa, mi sepo ya zuho nei lutiisize hahulu.

Mwa October 1961, nenikonile kufumana musebezi wa swalelele one uka nikonisa kueza bupaina. Fa lizazi leliswana leo, nenilizelizwe foni ki mutangaa mutai wa Belgium. Naanibuzize haiba miinelo nei nikonisa kusebeza sina mutangaa mupotoloho (yasaabizwa cwale kuli muokameli wa mupotoloho). Namubuza nali, “Kana lwakona kusebeza sina mapaina pili lusika fiwa kale musebezi wo?” Muzwale yo anitaluseza kuli lwakona kueza cwalo. Hamulaho wa kusebeza sina mapaina ka likweli ze 8, lwakala kueza musebezi wa kupotela liputeho mwa September 1962.

Hase luezize musebezi wa kupotela liputeho ka lilimo zepeli, lwamemiwa kuyo sebeleza fa Betele mwa Brussels. Nelukalile kusebeleza fa Betele mwa October 1964. Musebezi omunca wo, neu lutahiselize limbuyoti zeñata. Nakonyana kuzwa fapotela Mutai waluna Muzwale Knorr ka 1965, nenikomokile hahulu hane niketilwe kuba mutangaa mutai. Hasamulaho, na ni bo Elly nelumemilwe kuyo kena Sikolo sa Giliadi mwa kilasi ya bu 41. Manzwi anaabulezi Muzwale Knorr lilimo ze 13 kwamulaho, naatalelelizwe! Hamulaho wa kukwaza sikolo seo, lwakutela kwa Mutai wa Belgium.

Ka lilimo zeñata, nibile ni tohonolo ya kuitusisa zibo yaka ya za mulao kuyemela tukelo yaluna ya kulapela mwa Europe ni mwa libaka zeñwi. (Mafil. 1:7) Taba yeo neitahisize kuli nikopane ni makwambuyu ba mwa linaha zefitelela 55, ili mo musebezi waluna neukwalilwe kamba likalulo zeñwi za musebezi waluna nelihaniswa. Neni izibahazanga sina “muuna wa Mulimu,” isiñi sina caziba wa mulao. Kamita nenikupanga ketelelo ya Jehova ka tapelo ka kuziba kuli “pilu ya mulena [kamba muatuli]  iswana sina linukana za mezi mwa lizoho la Jehova. Uilibisa kwalata kaufela.”—Liprov. 21:1.

Nisahupula puisano yene nibile ni yona ni yomuñwi wa makwambuyu ba European Parliament. Nenikuta-kutezi kumukupa kuli nibe ni kolo ya kuambola ni yena, mi kwa mafelelezo alumela. Naabulezi kuli, “Nikufa feela mizuzu yeketalizoho, mi hanina kukuekeleza kwateñi.” Nainamisa toho ni kukala kulapela. Likwambuyu yo anibuza ka sabo kuli nimutaluseze zene nieza. Nainula toho, mi namutaluseza kuli, “Neniitumela ku Mulimu kakuli uyomuñwi wa likombwa zahae.” Anibuza ali, “Utalusañi?” Namubonisa liñolo la Maroma 13:4. Liñolo leo nelimufitile kwa pilu bakeñisa kuli naali wa bulapeli bwa Protestanti. Ki lika mañi zeneezahezi hasamulaho? Naanilumelelize kuambola ni yena ka mizuzu ye 30, mi nelubile ni puisano yende. Mane naabulezi kuli naaitebuha musebezi waluna.

Ka lilimo zeñata, batu ba Jehova mwa Europe baisize litaba zeñata kwa kuta ka za kusaikenya mwa litaba za naha, kuuta bana, kulifa mitelo, ni litaba zeñwi cwalo. Nenibile ni tohonolo yetuna ya kutusa mwa mizeko yemiñata yecwalo, ni kuiponela mo Jehova naalutuselize kukondisa ni kuwina mizeko yeo. Lipaki za Jehova sebawinile litaba zefitelela 140 mwa Kuta ya Mwa Europe Yetalima Litaba Zeama Liswanelo za Sicaba!

Mwa lilimo za ma 1990, nenisebelisani ni Muzwale Philip Brumley, yanaazwa kwa ofisi yetuna yezamaisa musebezi waluna mwa lifasi kaufela, ni Muzwale Valter Farneti, yanaazwa kwa Italy, kuli lutuse mizwale baluna ba mwa Cuba kuba ni tukuluho yetuna ya kueza misebezi yaluna yemiñwi yenehaniswa. Nañolela kwa ofisi ya ndumeleti wa Cuba mwa Belgium mi hasamulaho nakopana ni likwambuyu yanaaketilwe kutalima taba yaluna. Kwa makalelo, nelupalezwi kutatulula kusalumelelana kone kutahisize kuli ba muuso baluhanise kueza likalulo zeñwi za musebezi waluna.

Hamulaho wa kukupa ketelelo ya Jehova ka tapelo, lwakupa tumelezo ya kuisa Libibele ze 5,000 kwa Cuba mi lwafiwa tumelezo yeo. Libibele zayo fita hande mwa Cuba mi zaabelwa kwa mizwale; kacwalo, lwalemuha kuli Jehova naafuyaula buikatazo bwaluna. Hasamulaho, lwakupa tumelezo ya kuluma Libibele zeñwi ze 27,500. Ni fo nelufilwe tumelezo. Kutusa mizwale ni likaizeli baluna ba mwa Cuba kuba ni Libibele za ka butu neku nitahiselize tabo yetuna.

Nenipotezi naha ya Cuba hañata kuli nituse mizwale mwa naha yeo kuba ni tukuluho ya kueza musebezi waluna. Kueza cwalo nekutahisize kuli  niswalisane hahulu ni makwambuyu ba muuso babañata.

Ka 1994 batu babafitelela 1,000,000 nebabulailwe mwa ndwa ya mukowa yesituhu ya kulwanisa Matutsi mwa Rwanda. Ka bumai, mizwale ni likaizeli baluna babañwi ni bona nebabulailwe. Kusika fita nako, sikwata sa mizwale sakupiwa kuyo tusa bane baamilwe ki butata bo mwa naha.

Sikwata saluna hasifita mwa Kigali, ona muleneñi omutuna mwa Rwanda, lwafumana kuli mamota a ofisi ya toloko ni a muyaho mone kufitelanga lihatiso, naapunyakilwe ka malumo. Neluutwile makande amañata atomohisa pilu ka za mizwale ni likaizeli bane babulailwe ka lisabule. Kono hape neluutwile makande abonisa mo mizwale nebabonisanezi lilato ka kutusana. Ka mutala, nelukopani ni muzwale wa Mututsi yanaapatilwe mwa musima ka mazazi a 28 ki lubasi lwa Lipaki ba Mahutu, kuli bamusileleze. Hane lubile ni mukopano mwa Kigali, neluomba-ombile mizwale ni likaizeli babafitelela 900 ka kuitusisa Bibele.

Hasamulaho, lwasila museto kukena mwa naha ya Zaire (yesebizwa cwale kuli Democratic Republic of the Congo) kuyo bata Lipaki babañata bane bazwa kwa Rwanda bane babalehezi mwa minganda ya babalehi bukaufi ni muleneñi wa Goma. Nelusika bafumana; kacwalo, lwalapela ku Jehova kuli alutuse kubafumana. Hamulaho wa fo lwabona mutu yanaataha ku luna, mi lwamubuza haiba kunani Lipaki za Jehova banaaziba. Alualaba ali: “Eni, mi ni na ni Paki. Haluyeñi nimiise ku baba mwa katengo kakatusa batu.” Hamulaho wa kuba ni puisano yende ni ba mwa katengo kao, lwakopana ni babalehi bababato eza 1,600 kuli lubaomba-ombe ni kubasusueza ka kuitusisa Bibele. Hape lwabataluseza litaba zeneli mwa liñolo lene lizwa kwa Sitopa Sesietelela. Mizwale ni likaizeli nebasusuelizwe hahulu hane bautwile manzwi atiisa ali: “Lwamihupulanga mwa litapelo zaluna kamita. Lwaziba kuli Jehova haana kumiyubeka.” Manzwi ao anaazwa kwa Sitopa Sesietelela neli a niti. Kacenu, sekunani Lipaki babafitelela 30,000 mwa Rwanda babasebeleza Jehova inze batabile!

Hamulaho wa kuba mwa linyalo ka lilimo zebato ba 58, bo musalaaka bo Elly batimela mwa 2011. Jehova naaniomba-ombile hane nilapezi ku yena, kumutaluseza butuku bone niutwa kwa pilu kabakala kushwelwa. Nto yeñwi yene iniomba-ombile neli kukutaza taba yende ya Mubuso kwa batu babañwi.

Kusina taba kuli senili mwa lilimo za ma 90, nayanga mwa bukombwa sunda ni sunda. Hape ninani tabo kabakala kuli nitusa mwa Liluko Lelitalima za Mulao kwanu kwa mutai wa Belgium, kutaluseza babañwi zeniipumani ku zona, ni kueza musebezi wa bulisana kwa mizwale ni likaizeli ba mwa lubasi lwa Betele babasali babanca.

Nenilapezi ku Jehova lwapili ibato ba lilimo ze 84 kwamulaho. Ao neli makalelo amande, ili anitusize kuzwelapili kuba ni silikani sesitiile ni Jehova. Niitumela hahulu ku Jehova, kakuli uzwezipili kualaba litapelo zaka mwa bupilo bwaka kaufela.—Samu 66:19. b