1. Mutaluse zeneezahezi ka nako yenesinyiwa Jerusalema.

MWA silimo sa 607 B.C.E., mpi yetuna ya Mababilona yeneetelelwa ki Mulena Nebukadenezare II, yataseza muleneñi wa Jerusalema. Ka za pulao-tuna yeneezahezi ka nako yeo, Bibele ibulela kuli: “[Nebukadenezare] a bulaya batanga ba bona ka lilumo, a ba bulaela mwa ndu ya sibaka sa bona se si kenile, a sa shweli mutu makeke, niheba mutangana ni musizana, kamba mudala ni wa toho ye ize pululu. . . . Ba cisa ndu ya Muñaa Bupilo, ba wisa lukwakwa lwa Jerusalema, ba cisa ni mandu kaufelaa a bulena, ba feza lika kaufela za butokwa.”—2 Makol. 36:17, 19.

2. Ki temuso mañi yanaafile Jehova ka za kusinyiwa kwa Jerusalema, mi ki lika mañi zeneka ezahala kwa Majuda?

² Kusinyiwa kwa Jerusalema kuswanela kuba kone kusika komokisa batu bane bapila mwa muleneñi wo. Ka lilimo zeñata bapolofita ba Mulimu nebazwezipili kulemusa Majuda kuli haiba bazwelapili kusautwa Mulao wa Mulimu, nebaka fiwa mwa mazoho a Mababilona. Buñata bwa Majuda nebaka bulaiwa ka mukwale, mi banebaka puyuha nebakayo pila bupilo bwabona kaufela mwa buhapiwa mwa Babilona. (Jer. 15:2) Bahapiwa nebapila cwañi mwa naha ya buhapiwa? Kana nto yeneezahezi mwa buhapiwa bwa kwa Babilona yaswana ni yeneezahezi mwa linako za Bakreste? Haiba ki cwalo neiezahezi lili?

3. Bupilo bwa buhapiwa mwa Babilona nebushutana cwañi ni butanga bwa mwa Egepita bone bapilile ku bona Maisilaele?

³ Zenebabulezi bapolofita neliezahezi. Ka kuitusisa Jeremia, Jehova naaelelize batu bane bakaya mwa buhapiwa kwapili kuli nebaka tokwa kuitwaeza mupilelo omunca. Naabulezi kuli: “Mu yahe mandu [mwa Babilona], mu ine mwateñi; mu lime masimu, mu icele lico za mwateñi. Munzi wo ni mi isize ku ona ka butanga, mu u batele kozo, mu u lapelele ku Muñaa Bupilo; kakuli mwa kozo ya munzi, mu ka ba ni kozo ya mina.” (Jer. 29:5, 7) Batu bane bautwile taelo ya Mulimu nebapilile bupilo bobundenyana mwa Babilona. Batu bane babahapile nebabafile maata alikani a kuikezeza lika zabona. Mane bahapiwa nebanani tukuluho ya kuitamaela mwa naha. Mwa linako za kwaikale Babilona neli sona sibaka sesituna sa litekisano ni lipisinisi, mi mapampili asapumbuzwi abonisa kuli buñata bwa Majuda nebaitutile mwa kuezeza litekisano, mi babañwi nebabile licaziba mwa lika za bumapangapanga. Mane Majuda babañwi nebabile ni sifumu sesituna. Bupilo bwa buhapiwa mwa Babilona nebusa swani ni butanga bwa mwa Egepita bone bapilile ku bona Maisilaele lilimo zeñata za kwamulaho.—Mubale Exoda 2:23-25.

4. Kwandaa Maisilaele bane basika utwa Mulimu, ki bo mañi babañwi banebaile mwa buhapiwa kwa Babilona, mi ki kabakalañi hane kuli taata ku bona kulapela Mulimu ka nzila yelukile?

⁴ Nihaike kuli Majuda bane bahapilwe nebafumana lika za kwa mubili, kana nebafumana ni lika zene batokwa kwa moya? Tempele ni aletare za Jehova nelisinyizwe, mi baprisita nebatuhezi kubeleka ka nzila yeonga-ongilwe hande. Mwahalaa bahapiwa bao, nekufumaneha batanga ba Mulimu babasepahala ili banebasika eza nto ifi kamba ifi yenebaswanela kufelwa koto, nihakulicwalo, nebanani kunyanda hamoho ni sicaba kaufela. Niteñi, nebaezize monebakonela kaufela kulatelela Mulao wa Mulimu. Ka mutala, hanebali mwa Babilona, Daniele ni balikani bahae babalaalu bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego, nebaikambusize kuca kwa lico zenebahanisizwe Majuda. Mi lwaziba kuli Daniele naazwezipili kuambolanga ni Mulimu mwa tapelo. (Dan. 1:8; 6:10) Nihaikulicwalo, bakeñisa kuli nebasali mwatasaa puso ya batu bane basalapeli Mulimu, nekuli hahulu taata kwa Majuda banebasaba Mulimu kueza lika kaufela zeneubulela Mulao.

5. Ki sepiso mañi yeo Jehova naafile batu bahae, mi ki kabakalañi sepiso yeo haneili yekomokisa?

⁵ Kana Maisilaele nebakaba hape ni tukuluho ya kulapela Mulimu ka nzila yelukile? Ka nako yeo nekusa bonahali kuli nebakaba ni tukuluho yecwalo. Babilona neisa lukululangi bahapiwa bayona. Hane batoma mulao wo, nebasika nahana Jehova Mulimu. Naasepisize kuli batu bahae nebaka lukululwa, mi nekubile cwalo. Linzwi la Mulimu la sepiso la talelezwanga kamita.—Isa. 55:11.

6, 7. Ki kabakalañi hakuli kokuswanela kunyakisisa sinca kuutwisiso yaluna ka za taba ya kuhapiwa ki Babilona mwa linako zaluna?

⁶ Kana kunani nto yekile yaezahala kwa Bakreste yeswana ni buhapiwa bwa mwa Babilona? Ka lilimo zeñata magazini ye neibulelanga kuli batanga ba Mulimu ba mwa linako zaluna nebahapilwe ki Babilona mwa silimo sa 1918 mi nebalukuluzwi mwa silimo sa 1919. Kono ka mabaka elukabonisa mwa taba ye ni yetatama, nekulemuhilwe kuli taba ye, neitokwa kunyakisiswa sinca.

⁷ Mulemuhe kuli Babilona Yomutuna ki bulapeli kamukana bwa buhata mwa lifasi. Batu ba Mulimu nebasika kena mwa butanga bwa Babilona ka silimo sa 1918. Bupaki bubonisa kuli mwa lilimo zenelibisa kwa Ndwa ya Lifasi Yapili, batanga ba Mulimu babatozizwe  mane nebakalile kale kuzwa mwa Babilona Yomutuna isiñi kukena mwateñi. Nihaike kuli babatozizwe nebanyandisizwe ka nako ya ndwa ya lifasi yapili, manyando anebatalimani ni ona sihulu natahisizwe ki ba muuso, isiñi Babilona Yomutuna. Kacwalo, bupaki bubonisa kuli batu ba Jehova nebasika hapiwa ki Babilona Yomutuna mwa silimo sa 1918.

8. Mutaluse mone kutahezi kuli bulapeli bwa niti busilafazwe ka lituto za buhata. (Mubone siswaniso sesifa likepe 21.)

⁸ Fa Pentekota ya silimo sa 33 C.E., Majuda babañata ni batu babañwi nebatozizwe ka moya okenile. Bakreste babanca bao nebabile ‘lusika lo lu ketilwe, baprisita ba silena, sicaba se si kenile, buswa bo bu ipitezi.’ (Mubale 1 Pitrosi 2:9, 10.) Baapositola hanebasa pila nebazwezipili kumamela ka tokomelo liputeho za batu ba Mulimu. Kono sihulu hamulaho wa lifu la baapositola kwaba ni baana bane bulela “litaba ze kopami” ka mulelo wa kuli “ba yembulule balutiwa, ba ba latelele.” (Lik. 20:30; 2 Mates. 2:6-8) Buñata bwa baana bao nebanani buikalabelo mwa liputeho, neli baokameli, mi hamulaho baba “mabishopu.” Hanyinyani-hanyinyani kwakala kuba ni sitopa sa bahulu ba bulapeli, nihaike kuli Jesu naabulelezi balateleli bahae kuli: “Mina kaufela mu mizwale.” (Mat. 23:8) Baana babatumile hahulu bane batabela lituto za Aristotle ni za Plato bakala kutahisa lituto za bulapeli bwa buhata, mi hanyinyani-hanyinyani bayolisa lituto za niti za mwa Bibele ka lituto za buhata.

9. Mutaluse mo Bukreste bwa buhata nebutuselizwe ki Mubuso wa Roma, mi nekuzwileñi mwateñi?

⁹ Mwa silimo sa 313 C.E., Bukreste bwa buhata bwa lumelezwa ka mulao ki Mubusi wa Roma wa muhedeni yabizwa Constantine. Kuzwa ka yona nako yeo, Keleke ni Muuso zakala kubelekisana hamoho. Ka mutala, hamulaho wa mukopano wa babahulu ba bulapeli oneubezi kwa Nicaea, Constantine, yanaali teñi kwa mukopano wo, aatula kuli muprisita yanaabizwa Arius, alelekwe mwa naha bakeñisa kuli naahanile tuto ya kuli Jesu ki Mulimu. Hamulaho wa fo, inze kubusa Mubusi Theodosius I (379-395 C.E.), Keleke ya Katolika, ka mone butobizezwa bulapeli bwa Sikreste bone buzwakanyizwe, bwaba bona bulapeli bone bulumelelizwe ka mulao mwa Mubuso kaufela wa Roma. Licaziba ba litaba za kwaikale babulela kuli mubuso wa Roma “neubile wa Sikreste” mwa lilimo zanaabusa Mubusi Theodosius. Niti kikuli ka nako yeo bulapeli bwa Sikreste bwa buhata nebukopani ni likwata za bulapeli bwa sihedeni za mwa Mubuso wa Roma, mi bwaba kalulo ya Babilona Yomutuna. Nihakulicwalo, sikwatanyana sa Bakreste babatozizwe babaswaniseza buloto nebaeza mone bakonela kaufela kulapela Mulimu nihaike kuli manzwi abona naahatikelwa. (Mubale Mateu 13:24, 25, 37-39.) Ka niti luli, nebahapilwe mwa Babilona!

10. Hamulaho wa Kreste, ki nto mañi yenetusize batu kulemuha kuli lituto za keleke neli za buhata?

¹⁰ Nihakulicwalo, lilimo zeñatanyana hamulaho wa Kreste, batu babañata nebakona kuipalela Bibele mwa puo ya Sigerike kamba mwa Silatini. Kacwalo, nebakona kubapanya lituto ze mwa Linzwi la Mulimu ni lituto za Keleke. Bakeñisa litaba zene babala mwa Bibele, babañwi bakala kuhana litumelo za keleke zenesika toma fa litaba za mwa Bibele, kono kueza cwalo nekuli kokulubeta kakuli nekukona kutahisa lifu ku mutu yalatula litumelo za keleke fa nyangela.

11. Nekutahile cwañi kuli babahulu ba bulapeli babe ni maata fahalimu a Bibele?

¹¹ Hamulaho wa nako, batu babañata batuhela kuitusisa lipuo zeneitusisizwe kwa kuñola Bibele, mi keleke neihanisa batu banebaikataza kutoloka Linzwi la Mulimu mwa  lipuo zene bautwa batu babañata. Ka libaka leo, ki babahulu feela ba babulapeli ni batu babañwi bane baitutile banebakona kuipalela Bibele, nihaike kuli haki babahulu ba bulapeli kaufela bane bakona kubala ni kuñola hande. Mutu yanaahana nto ifi kamba ifi yenelutiwa ki keleke naafiwanga koto yetuna. Batanga ba Mulimu babasepahala ili babatozizwe nebakopananga ka likwata basalemusehi, fone bakonela kueza cwalo kaufela. Sina mone kubezi mwa buhapiwa bwa Babilona bwa kwa makalelo, ‘baprisita ba silena’ bona babatozizwe, nebasa koni kubeleka ka nzila yeonga-ongilwe hande. Babilona Yomutuna naabile ni maata amatuna a kuzamaisa batu!

12, 13. Ki lika mañi zepeli zenetahisize kuli Babilona Yomutuna afelelwe hanyinyani ki maata ahae fahalimu a batu? Mutaluse.

¹² Kana Bakreste ba niti nebakaba ni tukuluho ya kulapela Mulimu ka nzila yelukile? Eni! Bakeñisa lika zepeli za butokwa, liseli la litaba za niti lakala kubonahala mwa lififi. Nto yapili yenetusize mwa kubenyisa liseli, neli kupangiwa kwa mushini wa kuhatisa ka ona libuka one uezizwe ibato ba ka silimo sa 1450. Pili mishini ya kuhatisa ka yona isika taha kale mwa linaha zezwezipili, Bibele neikopiswanga ka mazoho ili musebezi omutuna hahulu. Likopi za Bibele nelisa ipumanelwi feela mi nelitula. Kutalusizwe kuli mukopisi wa sikwala naatandanga likweli ze 10 kuli afeze kukopisa Bibele mutumbi! Kutuha fo, lika fa naañolanga mukopisi (zecwale ka mapampili kamba matalo) nelitula hahulu. Ka kushutana, mutu yanaanani yeloseli ya kuhatisa naakona kuhatisa mapepa a 1,300 ka zazi hanaaitusisa mushini wa kuhatisa ka ona ili muezezo omunde hahulu kufita kuñola ka lizoho!

¹³ Nto yabubeli yenetusize kubenyisa liseli, neli katulo yene baezize batu basikai baba bundume ya kutoloka Linzwi la Mulimu mwa lipuo zeneitusiswa ki batu babañata ili kwa  makalelo a lilimo za ma 1500. Buñata bwa batoloki nebaeza musebezi wo inze baziba kuli bakona kubulaiwa bakeñisa kueza cwalo. Keleke neikomokisizwe hahulu ki taba yeo. Baeteleli ba keleke nebasaba kuli haiba baana ni basali babasaba Mulimu baba ni Bibele, ikona kuba silwaniso sesituna! Mi Bibele haneizwelapili kuata, batu bakala kuibala. Hane banze baibala bakala kubuza lipuzo zecwale ka za kuli: ‘Ki kai mwa Linzwi la Mulimu fo kuñozwi za lihele? Ki kai mwa Linzwi la Mulimu fo kubulela kuli mutu utokwa kulifa muprisita kuli aeze misa ya babashwile? Ki kai foibulela Bibele ka za mapapa ni baprisita babatuna?’ Keleke neibona kuli taba yeo neli yemaswe hahulu. Babahulu ba likeleke nebanyemanga hahulu hane babuziwanga lipuzo ki batu! Keleke neilwanisize batu babacwalo. Baana ni basali nebanyazizwe bakeñisa litaba za kuutwa feela za kuli nebahanile lituto za keleke, mi zeñwi za ku zona lituto zeo nelitomile fa lituto za sihedeni za Aristotle ni Plato, baana bane bapilile pili Jesu Kreste asika pepwa kale. Keleke neiatulelanga batu lifu mi Muuso neubulayanga batu bao. Mulelo neli wa kutuhelisa batu kubalanga Bibele ni kubuzanga keleke lipuzo. Mulelo wo neukondile ka nakonyana. Nihakulicwalo, batu basikai baba bundume nebahanile kusabiswa ki Babilona Yomutuna. Nebautwile munati wa Linzwi la Mulimu mi nebabata kuituta zeñata! Ao neli ona makalelo akupunyuha kuzwa mwa bulapeli bwa buhata.

14. (a) Ka silimo sa 1870, ki miinelo mañi yenetusize kuli batu bakale kuutwisisa hahulu niti ya mwa Bibele? (b) Mutaluse mwanaafumanezi niti Muzwale Russell.

¹⁴ Batu babañata bane banyolelwa niti ya mwa Bibele babalehela kwa linaha kone kusina hahulu kukuezo ya keleke. Batu bao nebabata kubala ni kuituta, hamohocwalo ni kuambolisana ni babañwi kusina yabalwanisa. Neli mwa naha yecwalo, ili ya United States, mo Charles Taze Russell ni batu basikai banaaswalisana ni bona nebakalile kuitutanga Bibele ili ka silimo sa 1870. Mulelo wa Muzwale Russell wa kwa makalelo, neli wa kubata kuziba bulapeli bone buluta niti ka nako yeo. Naabapanyize ka tokomelo zeibulela Bibele ni lituto za bulapeli bobushutana-shutana kukopanyeleza cwalo ni bulapeli bone busi bwa Sikreste. Kapili-pili afita fa kulemuha kuli nekusina bulapeli bone bulatelela ka kutala zeneñozwi mwa Linzwi la Mulimu. Ka nako yeñwi, Russell ni banaaswalisana ni bona nebakopani ni sikwata sa babahulu ba bulapeli mwa silalanda ka kunahana kuli babahulu ba bulapeli bao bakaamuhela litaba za niti zenefumanwi mwa Bibele ni kuyo liluta batu ba mwa likeleke zabona. Babahulu ba bulapeli nebasika tabela litaba zeo. Baituti ba Bibele nebalemuhile niti ya kuli: Hakukonahali kuswalisana ni batu babaikatulezi kuzwelapili mwa bulapeli bwa buhata.—Mubale 2 Makorinte 6:14.

15. (a) Bakreste nebakeni lili mwa butanga bwa Babilona Yomutuna? (b) Ki lipuzo mañi zekaalabiwa mwa taba yetatama?

¹⁵ Kuto fita cwale, lulemuhile kuli Bakreste ba niti nebakeni mwa butanga bwa Babilona hamulaho feela wa lifu la muapositola wa mafelelezo. Nihakulicwalo, kunani lipuzo lisikai zekona kubuziwa: Ki bupaki bufi bobuñwi bobubonisa kuli lilimo zeneliba kwa silimo sa 1914 babatozizwe ki fona fone baitukululela mwa butanga bwa Babilona Yomutuna? Kana ki niti kuli Jehova naanyemezi batanga bahae bakeñisa kuli nebafokozi mwa musebezi wa kukutaza ka nako ya Ndwa ya Lifasi Yapili? Mi kana ki niti kuli ka nako yeo mizwale baluna babañwi nebaikenyize mwa litaba za lifasi, kuli mane nebafilikanyize Jehova? Sa mafelelezo kikuli, haiba Bakreste nebakenyizwe mwa butanga ki bulapeli bwa buhata hamulaho wa lifu la baapositola, nebalukuluzwi lili? Zeo ki lipuzo za butokwa hahulu. Likaalabiwa mwa taba yetatama.