Zazi leliñwi, mupoti yomuñwi naabuzize mushimani yo kuli: “Kana hauzibi kuli sheleni iliñwi ya gauda ikona kuleka lika zepeli, hailifo sheleñi iliñwi ya silivera ileka feela silisiñwi kwa lika zeo?” Mushimani yo amenya, ni kubulela kuli: “Eni, naaziba.” Mupoti amubuza kuli: “Cwale kiñi hauketanga sheleñi ya silivera? Kakuli hauunga sheleñi ya gauda ukaleka lika zepeli kufita hauunga sheleñi ya silivera!” Kono mushimani abulela kuli: “Kono hanikaketa ya gauda, batu bakatuhela kubapalanga ni na papali ye. Kana mwaziba kuli senikubukanyize masheleñi a silivera akuma kai?” Mushimani yabulezwi mwa likande le, naabonisize kalemeno kakakona kutusa batu babahulu haiba baba ni kona, ili kalemeno ka butali.

Bibele ibulela kuli: “Ubukeleze butali ni maata a kunahana. Mi fo, ukazamaya mwa nzila yahao usatahelwi ki kozi, mi lihutu lahao halina kusitatala nikamuta.” (Liprov. 3:21, 23) Kacwalo, kuziba “butali” ni kuitusisa bona kwakona kulusileleza. Kueza cwalo kulutusa kuli lusike lwasitatala kwa moya, ili kuzwelepili kuyema inze luli babatiile.

Butali bwashutana ni zibo kamba kuutwisiso. Mutu yanani zibo ubanga ni litaba zeñata za ziba. Mutu yanani kutwisiso walemuhanga taba yeñwi moiswalisanela ni taba yeñwi. Kono mutu yanaani butali uitusisanga zibo ni kutwisiso ka nzila yetusa.

Ka mutala, mutu yomuñwi wakona kubala buka ya Bibele I Lutañi Luli? ka nako yekuswani ni kuutwisisa litaba ze ku yona. Ka nako ya tuto, wakona kufa likalabo zenepahezi. Wakona kukala kufumanehanga kwa mikopano ya puteho mane ni kufa likalabo zende hali kwa mikopano. Lika zeo kaufela libonisa kuli usweli waeza zwelopili kwa moya, kono kana kikuli ufumani butali? Batili. Ikona feela kuba kuli unani buikoneli bwa kuituta lika kapili. Niteñi, haiba abelekisa niti yaituta mwa bupilo bwahae ka kuitusisa zibo ni kutwisiso ka nzila yeswanela, fo uzwelapili kuba ni butali. Haiba likatulo zaeza litahisa kuli akondise mwa bupilo, mi libonisa kuli wanahanisisanga ka tokomelo pili asika eza kale katulo, seo sibonisa kuli unani butali.

Mateu 7:24-27 ibonisa swanisezo yanaafile Jesu ka za baana bababeli bane bayahile mandu. Yomuñwi kwa baana bao utalusizwe kuli ki “ya butali.” Ka kunahana zenekona kuezahala kwapili, muuna yo naayahile ndu yahae fa licwe. Neli mutu yabonela hule mi naalata kueza lika zetusa. Naasika nahana kuli kulukile kuyahela fa mushabati bakeñisa kuli kubunolo mi kucipile. Ka butali, anahana zemaswe zeneka ezahala hanaakaanga muhato ocwalo. Kacwalo, liñungwa hanelitile ndu yahae neisika wa. Puzo kikuli: Lukona kufumana cwañi butali ni kububukeleza?

Sapili, mulemuhe sisupo sesi kwa Mika 6:9, sesili: “Mutu ya butali u ka saba libizo la [Mulimu].” Kusaba  libizo la Jehova kutalusa kumukuteka. Kutalusa kuba ni sabo yelukile ya seo libizo la Mulimu liyemela ili kukopanyeleza cwalo ni likuka zahae. Kuli mukuteke mutu yomuñwi, mutokwa kuziba mwanahanela. Kihona mukona kumusepa ni kuituta sesiñwi ku yena, inze mumulikanyisa mwa lika za kondisize. Haiba lunahana zekona kuezahala kwa silikani saluna ni Jehova kwapili, ni kueza likatulo zetomile fa likuka zahae, uzibe lusweli kuzwelapili kuba ni butali.

Sa bubeli, Liproverbia 18:1 ibulela kuli: “Mutu ya sa lati siango ni ba bañwi, u bata za lakaza yena a nosi, u lwanisa za ngana kaufela.” Haiba lusatokomeli, lwakona kuikauhanya ku Jehova ni kwa batu bahae. Kuli lusike lwaikauhanya, lutokwa kutandanga nako ni batu babasaba libizo la Mulimu ni kukuteka likuka zahae. Lutokwa kufumanehanga kwa Ndu ya Mubuso folukonela kueza cwalo kaufela, ili kuswalisana kamita ni puteho ya Sikreste. Haluli kwa mikopano, luswanela kuteelezanga ka tokomelo kuli lika zenyakisiswa kwateñi likone kulufita kwa pilu.

Kutuha fo, haiba lutalusezanga Jehova maikuto aluna ka tapelo, lukasutelela hahulu ku yena. (Liprov. 3:5, 6) Haiba lubala Bibele ni lihatiso zelufiwa ki kopano ya Jehova inze lukwaluzi minahano ni lipilu zaluna, lukakona kuziba zekona kuezahala halueza liketo zeñwi, kacwalo, lukaeza liketo zelukile. Hape lutokwa kuteeleza ka tokomelo halufiwa kelezo ki mizwale babahulile kwa moya. (Liprov. 19:20) Ka libaka leo, mwa sibaka sa ‘kulwanisa za ngana  kaufela,’ kamba butali, mane lukaeza lika zekalutusa kuzwelapili kuba ni butali.

Butali bwakona kubukeleza mabasi. Ka mutala, Bibele isusueza basali “ku ba ni likute le lituna” kwa baana babona. (Maef. 5:33) Ki nto mañi yekona kutahisa kuli muuna afiwe likute lelituna ki musalaa hae? Haiba ahapeleza musalaa hae kumufa likute, likute leo likaba la nakonyana. Ka kusaba kuomana ni muunaa hae, musali yo, ukona kubonisa likute lelilikani ku muunaa hae habali hamoho. Kono kana kikuli ukazwelapili kukuteka muunaa hae ka nako yasiyo? Kusina kukakanya, haana kueza cwalo. Muuna yo, uswanela kuisa pilu kwa lika zekatusa hahulu. Haiba anahanisisa za muselo wa moya, ili kubonisa lilato ni sishemo ku musalaa hae, muuna yo, ukafiwa likute lelituna ki musalaa hae. Niti kikuli, musali yali Mukreste, uswanela kufa muuna hae likute ibe kuli muuna yo waswanela kufiwa likute kamba kutokwa.—Magal. 5:22, 23.

Bibele hape ibulela kuli muuna uswanela kulata musalaa hae. (Maef. 5:28, 33) Ka kubata kuzwelapili kulatiwa ki muunaa hae, musali wakona kunahana kuli ki hande kupata lika zesika luka zaswanela kuziba muunaa hae. Kono kana kueza cwalo kubonisa kuli musali yo unani butali? Kucwañi haiba muuna aziba zenepatilwe, ukaeza cwañi? Kana ukalata hahulu musalaa hae? Niti kikuli, kukamubela hahulu taata kueza cwalo. Kono haiba afumana nako yeswanela ya kutaluseza muunaa hae lika zemaswe zeezahezi, kusina kukakanya, muuna yo ukaitebuha busepahali bwa musalaa hae. Mi lilato lahae ku musalaa hae likaekezeha.

Children should obey their parents and be disciplined in JeBanana baswanela kukuteka bashemi babona mi baswanela kukalimelwa kuli balatelele linzila za Jehova. (Maef. 6:1, 4) Kana fo kutalusa kuli bashemi baswanela kutomela bana babona milao yemiñata ya lika zebaswanela kueza ni zebasa swaneli kueza? Banana baswanela kuziba zeñata mwa sibaka sa kuziba feela milao ya fa lapa kamba kuziba kuli habafosa bakafiwa koto. Mushemi yabutali ulukela kutusa mwanaa hae kuutwisisa libaka haswanela kuutwa bashemi bahae.

Ka mutala, kucwañi haiba mwanana apalelwa kubonisa likute ku yomuñwi wa bashemi bahae? Kuomanya hahulu mwanaa mina kamba kumufa koto musika itukiseza kueza cwalo, kukona kumuswabisa kamba kutahisa kuli aikuzeze feela. Niteñi, mwa pilu yahae ukona kuba ni bunyemi bobukona kumutahiseza kuli asike atabela kuba bukaufi ni mina bashemi bahae.

Bashemi babazwelapili kuba ni butali, bakanahanisisa mobakalimelela bana babona, ni mo kalimelo yabona ikaamela bana babona kwapili. Bashemi habaswaneli kuunga muhato kapili-pili wa kukalimela bana babona ka libaka feela la kuli baswabisizwe. Mwendi kwa mukunda bashemi bakona kutaluseza bana babona ka lilato inze bawile pilu, kuli Jehova ubatokwa kuli bakuteke bashemi babona ilikuli bafiwe mupuzo wa kupila kuya kuile. Kacwalo, mwanana ukalemuha kuli ka kukuteka bashemi bahae ukuteka ni Jehova. (Maef. 6:2, 3) Kukalimela mwanana ka nzila yesishemo yecwalo, kukamufita hahulu kwa pilu. Ukalemuha kuli bashemi bahae bamulata luli mi ukazwelapili kubabonisa likute. Mwa muinelo ocwalo, mwanana ukalukuluha kukupa tuso kwa bashemi bahae haiba kunani taba ya butokwa ya bata kuziba.

Bashemi babañwi bapalelwanga kukalimela bana babona, mwendi ka kusaba kuli bana babona bakaikutwa bumaswe. Kono kukaezahalañi mwanana yo hakahula? Kana ukasaba Jehova ni kulemuha butali bobu mwa kulatelela likuka za Mulimu? Kana ukatabela kukwalula pilu yahae ni munahano ku Jehova kamba kana ukaikambusa kwa lika za kwa moya?—Liprov. 13:1; 29:21.

Mubeti yomunde ulelelanga cimo lika zabata kubeta. Hakalangi feela kubeta ni kulibelela kuli ukabeta nto yende hahulu. Bashemi bababutali batandanga lihora zeñata inze baituta likuka za Jehova ni kuitusisa zona, ili nto yebonisa kuli basaba libizo lahae. Bakeñisa kuli habaikambusi ku Jehova ni kwa kopano yahae, bafumana butali mi baitusisa bona kwa kuyaha lubasi lwabona kwa moya.

Zazi ni zazi lutokwanga kueza likatulo zekaama bupilo bwaluna mwa lilimo zetaha. Mwa sibaka sa kuezanga likatulo kapili-pili, neikaba hande kunahanisisanga pili lusika eza kale likatulo. Munahanisise zekona kuzwa mwa likatulo zamina hamulaho wa lilimo. Mukupe Jehova kuli amietelele, mi muitusisange butali bwahae. Haiba lueza cwalo, lukabukeleza butali mi luka fumana bupilo.—Liprov. 3:21, 22.