Ku Felisa Likweta ka Lilumo la Moya

‘Mu apale mutu yo munca ya bupwa ka siswaniso sa Mulimu mwa ku luka, ni mwa ku kena kwa niti.’—Maefese 4:24.

KA NAKO ye ne u tiile hahulu, Mubuso wa Maroma ne li yona tamaiso ya butu ye tuna ka ku fitisisa ye kile ya ba teñi mwa lifasi. Milao ya Maroma ne i kondisize hahulu lika kuli mane milao ya linaha ze ñata i sa tomile ku yona. Kono ku si na taba ni ze ne i petile Roma, limpi za yona ne li palezwi ku tula sila si li siñwi se ne si sa lemusehi. Sila seo ki likweta. Kwa mafelelezo, likweta ne li tisize kuli Roma i shandaulwe ka bubebe.

Yo muñwi ya n’a nyandisizwe ki babusi ba Maroma be ne ba lata za likweta ki muapositola Paulusi. Ku bonahala kuli Felikisi, mubusisi wa Muroma ya n’a mu zekisa, n’a lemuhile kuli Paulusi n’a si na mulatu. Kono Felikisi, ya n’a li yo muñwi wa babusisi be ne ba amuhela hahulu likweta mwa miteñi yeo, a liyehisa muzeko wa Paulusi, ka ku sepa kuli Paulusi u ka mu fa mali kuli a lukululwe.—Likezo 24:22-26.

Ku fita ku lifa Felikisi kweta, Paulusi a mu bulelela patalaza ka za “ku luka, ni buiswalo.” Felikisi n’a si ka cinca mukwa wa hae, mi Paulusi a zwelapili mwa tolongo ku fita ku lika ku felisa muzeko ka kweta. N’a kutaza lushango lwa niti ni busepahali, mi n’a eza za n’a luta. N’a ñolezi Bakreste ba Majuda kuli: “Lwa kolwa kuli lizwalo la luna ki le linde, ni kuli mwa lika kaufela lu lata ku eza se si lukela.”—Maheberu 13:18.

 Mukwa w’o ne u fapanela kwahule ni mupilelo wa batu mwa miteñi yeo. Pallas muhabo Felikisi ne li yo muñwi wa batu be ne ba fumile hahulu mwa miteñi ya kwaikale, mi sifumu sa hae—kuti se si fita fa madola a United States a’ eza 45 milioni—ibat’o ba kaufel’a sona n’a si fumani ka likweta ni ka busholi. Kono liluo la hae li ba le linyinyani-nyani ha li bapanyiwa ni madola a’ eza libilioni-bilioni ao babusi ba bañwi ba mwa lilimo za mwanda wa bu 20 ba patile mwa liakaunti za kwa panga. Ka niti, ki ba ba lumela-lumela fela ba ba ka kolwa kuli milonga ya kacenu i konile ku felisa busholi b’o.

Bakeñisa kuli likweta li bile teñi ka nako ye telele hahulu cwalo, kana lu swanela ku nahana kuli ki kalulo fela ya mo ba inezi batu? Kamba kana ku na ni se si kona ku ezwa kuli likweta li feliswe?

Likweta Li Kona ku Feliswa Cwañi?

Muhato wa pili luli wa ku felisa likweta ki ku lemuha kuli likweta za holofaza mi li fosahezi, kakuli li fumisa ba ba sa sepahali ka ku tiseza ba bañwi manyando. Ku si na kakanyo, ku na ni ze nde ze ezizwe kwa neku la seo. James Foley, mubakweli wa muñoli wa mwa naha ya United States, n’a ize: “Kaufel’a luna lwa ziba kuli likweta li tisa ze maswe hahulu. Likweta li felisa bubusi bo bunde, li sinya tamaiso ye nde ni zwelopili ya za sifumu, li lyanganisa litekisano, mi li maibisa batu mwa lifasi kaufela.” Buñata ba lumelelana ni yena. La 17 December, 1997, linaha ze tuna ze 34 ne li nyatezi “tumelelano ka za likweta” ye lukiselizwe ku “tiisa hahulu ndwa ya mwa lifasi kamukana ya ku lwanisa likweta.” Tumelelano yeo “i bulela kuli ki mulatu mutu ha lela ku fa, ku sepisa kamba ku fa kweta ku mubusi wa naha i sili kuli a fumane kamba a zwelepili ku ezeza pisinisi mwa linaha li sili.”

Kono likweta za ku fumana litumelelano za ku ezeza lipisinisi mwa linaha li sili, ki kalulo ye nyinyani fela ya likweta kaufela ze lekiwanga. Ku feliseleza likweta ku tokwa muhato wa bubeli, ili o t’ata hahulu, wa ku cinca pilu kamba mane wa ku cinca lipilu ze ñata. Batu kai ni kai ba lukela ku ituta ku toya likweta ni ku sa sepahala. Kihona ku fuma ka ku puma ku ka fela. Kabakaleo, magazini ye bizwa Newsweek ne i bulezi kuli ba bañwi ba ikutwa kuli milonga i swanela ku “susueza batu kaufela ku ba ba ba sepahala.” Kopano ye lwanisa likweta ye bizwa Transparency International, ni yona i bata kuli bayemeli ba yona ba “cale ‘peu ya busepahali’” mwa libaka za mubeleko.

Ndwa ya ku felisa likweta i ama mupilelo wa batu mi ha i koni ku tulwa ka ku toma fela milao kamba ka “lilumo” la ku lenga batu milatu. (Maroma 13:4, 5) Lipeu za bunde ni busepahali li swanelwa ku calwa mwa lipilu za batu. Seo si konwa ku ezwa hande hahulu ka ku itusisa seo muapositola Paulusi n’a talusize kuli “lilumo la Moya,” lona Linzwi la Mulimu, Bibele.—Maefese 6:17.

Bibele I Nyaza Likweta

Ki kabakalañi Paulusi ha n’a si ka yemela likweta? Kakuli n’a bata ku eza tato ya Mulimu, “ya sa ezi mutu ka sobozi, ya sa [lekiwi kweta, NW].” (Deuteronoma 10:17) Mi hape Paulusi ku si na kakanyo n’a hupuzi taelo ye nongile ya mwa Mulao wa Mushe, ye li: “U si ke wa kelusa katulo; u si ke wa eza batu ka [sobozi]; u si ke wa amuhela mali a kweta, kakuli mali a kweta a kenya kafifi kwa meto a ba ba butali, mi a kopamisa manzwi a ba ba lukile.” (Deuteronoma 16:19) Mulena Davida ni yena n’a utwisisize kuli Jehova u toile likweta, mi n’a kupile kuli Mulimu a si ke a mu balela kwa baezalibi, bao “la bulyo la bona li tezi limpo za bushongi.”—Samu 26:10.

Ba ba lapela Mulimu ka buniti ba na ni mabaka a mañwi hape a ku hana likweta. Salumoni n’a ñozi kuli: “Mulena u tiisa naha ka katulo ye lukile, kono ya bata fela likweta wa i sinya.” (Liproverbia 29:4, Bibele ya New International Version) Katulo ye lukile, sihulu ha i fiwa ku kala ka yo muhulu ka ku fitisisa ku fita ku wa mafelelezo, i tisa buiketo, hailif’o likweta li tisa bubotana mwa naha. Ka ku lemuseha, Newsweek ne i bulezi kuli: “Mwa muinelo m’o mañi ni mañi u bata ku lekiwa kweta mi wa ziba mwa ku i lifelwa, sifumu sa kona ku fela.”

 Sifumu niha si sa feli ku felelela, ba ba lata katulo ye lukile ba filikananga likweta ha li tuhelelwa ku ata. (Samu 73:3, 13) Mubupi wa luna, ya n’a lu bupile ni takazo ya ku bata katulo ye lukile, ni yena wa fosezwa. Kwaikale, Jehova n’a felisize likweta ze n’e iponahalize. Ka mutala, n’a bulelezi patalaza bayahi ba Jerusalema libaka ha n’a si ke a ba sileleza kwa lila za bona.

Ka Mika mupolofita wa hae, Mulimu n’a ize: “A mu utwe taba ye, mina litoho za ba ndu ya Jakobo, ni mina malen’a ba ndu ya Isilaele, mina mu toile likatulo za niti, mina mu kelusa litaba kaufela ze lukile. Bazamaisi ba bona ba atula ka ku sepa mupuzo, baprisita ba bona ba luta batu ka bubeleki, mi bapolofita ba bona ba laula ka ku sepa mali . . . Kabakaleo, ka mulatu wa mina, Sione u ka limiwa sina simu, mi Jerusalema u ka fetuha tutuma ya macwe.” Likweta ne li sinyize batu mwa Isilaele, sina mo ne li sinyelize Roma hamulaho wa lilimo ze mianda-nda. Sina mwa n’a lemuselize Mulimu, ibat’o ba lilimo ze mwanda ku zwa fa n’a ñolezi Mika manzwi ao, Jerusalema ne i sinyizwe ni ku siiwa i li matota.—Mika 3:9, 11, 12.

Nihakulicwalo, ha ku na mutu kamba sicaba se si tokwa ku eza za likweta. Mulimu u susueza ba ba maswe kuli ba tuhele mupilelo wa bona ni ku cinca munahanelo wa bona. (Isaya 55:7) U bata kuli mañi ni mañi wa luna a yolise mukwañuli ka ku sa itata ni ku yolisa likweta ka ku luka. Jehova u lu hupulisa kuli: “Ya swenya mubotana, u shwaula Mubupi wa hae; kono ya na ni sishemo ku yo museta, wa mu lumba.”—Liproverbia 14:31.

Ku Kona ku Felisa Likweta ka Niti ya Bibele

Ki nto mañi ye kona ku ezisa mutu cinceho ye cwalo? Ki m’ata a swana ni a n’a susuelize Paulusi ku tuhela ku ba Mufalisi ni ku ba mulateleli ya tiile wa Jesu Kreste. N’a ñozi kuli: “Linzwi la Mulimu ki le li pila, mi li na ni mata.” (Maheberu 4:12) Kacenu, niti ya mwa Mañolo i sa susueza busepahali, nihaiba ku ba ba ikenyize hahulu ku za likweta. Ki wo mutala.

Nakonyana ha s’a zwile mwa busole, Alexander, wa kwa Upa wa Yurope, a ikenya mwa sikwata sa masholi, baputeleli, ni bakupi ba likweta. * U li: “Musebezi wa ka ne li wa ku uzweza mali ba lipisinisi ba ba fumile ka ku ba puma kuli ni ka ba fa silelezo. Ha se ni ezize silikani ni wa pisinisi yo muñwi, ba bañwi mwa sikwata ne ba mu fumbela ku mu lwanisa. Cwale ne ni sepisa ku mu sileleza—ka teko ye tuna. ‘Be ne ni sileleza’ bao ne ba itumelanga kwa ku ba tusa ku tatulula butata bwa bona, kono ne ba sa zibi kuli ya n’a bu tisanga ki na. Ku kana kwa komokisa luli, kono ki ona musebezi o ne ni tabela w’o.

“Hape ne ni ikolanga mali ni munyaka o n’o zwa mwa mupilelo o cwalo. Ne ni matisanga mota ye tula, ne ni pila mwa ndu ye nde-nde, mi ne ni na ni mali a ku leka ze ne ni bata kaufela. Batu ne ba ni saba, kacwalo ne ni ikutwanga ku ba ni m’ata. Ne ni ikutwanga kuli ha ni konahali ni kuli mulao ne u sa koni ku ni tama. Butata kaufela ni mapokola ne bu tatululwanga ka ku itusisa caziba wa mulao, ya n’a ziba mwa ku picukela mulatu, kamba ka ku lifa kweta ku mutu ya swanela.

“Nihakulicwalo, ki ka siwela busepahali bu ba mwahal’a sikwata sa ba ba ipilisa ka likweta. Yo muñwi mwa sikwata sa luna n’a sa ni lati, mi se ni toiwa ki ba bañwi. Ka sipundumukela, na latehelwa ki mota ya ka ye nde-nde, mali, ni nyazi ya ka ya n’a lata lika ze tula. Mane ne ni natilwe busafa. Licinceho zeo ne li ni tiselize ku nahanisisa hahulu mulelo wa bupilo.

“Likwelinyana kwamulaho, boma ne ba bile ba bañwi ba Lipaki za Jehova, mi na kalisa ku bala lihatiso za bona. Liñolo la Liproverbia 4:14, 15 luli ne li ni tiselize ku nahana. Li li: ‘U si ke wa kena mwa sikuka sa ba ba maswe, u si ke wa zamaya mwa nzila ya bona. U ikambuse, u si ke wa fita ku yona. U i keluhe, mi u i fitelele.’ Mañolo a cwale ka le, ne a ni kolwisize kuli ba ba bata ku pila ka bukebenga ha ba na sepo ya kwapili. Na kalisa ku lapela ku Jehova ni ku mu kupa ku ni etelela mwa nzila ye lukile. Ne  ni itutile Bibele ni Lipaki za Jehova, mi kwa nalulelule, na neela bupilo bwa ka ku Mulimu. Ku zwa nako yeo ni pilile ka busepahali.

“Ka niti, ku pila ka busepahali ku tisize kuli ni be ni mali a manyinyani hahulu. Kono cwale ni ikutwa ku ba ni sepo ya kwapili, ni kuli ku na ni ze ni pilela. Ni lemuhile kuli mupilelo wa ka wa pili ni ze ne u tahisa ze tula ne u swana inge ndu ya mapepa ye libelelwa ku wa nako ifi kamba ifi. Pili, lizwalo la ka ne li cinezi. Cwale, kabakala ku ituta Bibele, lizwalo la ka la ni katazanga nako kaufela ye ni ba mwa muliko wa ku sa sepahala—ni haiba mwa lika ze nyinyani. Ni lika ku latelela Samu 37:3, ye li: ‘U sepe [Muñ’a] Bupilo, mi u eze se si lukile; yaha mwa naha, mi u tundamene ku ba ya sepahala.’”

“Ya Toile Mpo ya Kweta U Ka Pila”

Sina mwa n’a iponezi Alexander, niti ya Bibele i kona ku susueza mutu ku tuhela likweta. N’a ezize licinceho ka ku latelela z’a bulela muapositola Paulusi mwa liñolo la hae kwa Maefese, kuli: “Mu na ni ku tubula bakeñisa mukwa wa mina wa pili, mutu wa kale ya boliswa ki litakazo ze puma; ni ku shemunwa mwa mihupulo ya lipilu za mina, ni ku apala mutu yo munca ya bupwa ka siswaniso sa Mulimu mwa ku luka, ni mwa ku kena kwa niti. Cwale mu tobohe bupumi, mi mutu ni mutu a bulelele wahabo niti; kakuli lu lilama za ba bañwi ku ba bañwi. Ya n’a uzwa, a si ke a uzwa hape; kono a sebeze ka tata, a eze ze nde ka mazoho a hae, kuli a be ni s’a ka tusa ya tokwile.” (Maefese 4:22-25, 28) Nako ya kwapili ya batu kaufela i itingile fa ku eza licinceho ze cwalo.

Mukwañuli ni likweta ha li tuhelelwa fela li kona ku sinya lifasi-mubu, sina mo ne li ekelelize kwa sinyeho ya Mubuso wa Maroma. Kono ka litohonolo, Mubupi wa batu kaufela ha lati ku tuhelela lika ze cwalo. U ikatulezi ku “yundisa ba ba shandaula lifasi.” (Sinulo 11:18) Mi Jehova u sepisa ba ba lakaza ku pila mwa lifasi le li si na likweta kuli ku ka tuha ku ba ni “lihalimu le linca, ni lifasi le linca, mo ku yahile Ku Luka.”—2 Pitrosi 3:13.

Ki niti, ku kana kwa ba t’ata ku sepahala kacenu. Kono Jehova u lu kolwisa kuli kwa mafelelezo, “ya tukufalelwa ku fuma kapili u ipizeza bumai fa ndu ya hae; kono ya toile mpo ya kweta u ka pila.” * (Liproverbia 15:27) Ka ku hana likweta cwale, lu bonisa busepahali ha lu lapela ku Mulimu kuli: “Ku tahe mubuso wa hao; se si latwa ki Wena si ezwe mwa lifasi, mo si ezezwa kwa lihalimu.”—Mateu 6:10.

Ha lu nze lu libelezi Mubuso w’o ku eza se siñwi, yo muñwi ni yo muñwi wa luna wa kona ku ‘icalela za ku luka’ ka ku hana ku yemela kamba ku eza za likweta. (Hosea 10:12) Haiba lu eza cwalo, ni luna lu ka paka kuli Linzwi la Mulimu le li buyelezwi li na ni m’ata. Lilumo la moya la kona ku felisa likweta.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Ka tuso ya Bibele, lwa kona ku apala “mutu yo munca” ni ku pima likweta