Mo Lu Kona ku Huliseza Kalemeno ka Bunde

LIDIKISHINARI za cwale li talusa kuli “kalemeno ka bunde” ki “muzamao o munde ka ku fitisisa; muinelo wa bunde.” Ki “ku eza ni ku nahana ze lukile; mikwa ye minde.” Muñoli wa dikishinari ya bizwa Marvin R. Vincent u talusa kuli taluso ya makalelo ya linzwi la Sigerike le li tolokilwe kuli “kalemeno ka bunde” ki “bunde bwa mufuta kaufela.” Ha ku komokisi he kuli tulemeno to tu cwale ka mano, bundume, buikalimelo, ku luka, mufelañeke, pilu-telele, busepahali, buikokobezo, ni ku ipeya ku sepahala se li ngilwe ku ba tulemeno to tunde ka linako ze ñwi. Kalemeno ka bunde hape se ka talusizwe kuli ki “ku pila ka ku lumelelana ni sipimo sa ze lukile.”

Ki lipimo za mañi za bunde, muinelo wa bunde, ni ze lukile ze lu lukela ku pila ka ku lumelelana ni zona? Magazini ye bizwa Newsweek n’e ize: “Ka ku ya ka sikolo se situna sa tuto ya za muzamao, ku honona ko ne ku tahisizwe ki mihato ya batu ba mwa lilimo za mwanda wa bu 18 ku tahisize kuli mihupulo kaufela ya ze lukile ni ze fosahezi i itinge fa ku eza ka mw’a latela mutu, fa maikuto kamba ka ku ya ka sizo.” Kono kana ku eza fela mw’a latela mutu ki mona mwa ku atulela hande se si lukile ni se si fosahezi? Kutokwa. Kuli lu be ni kalemeno ka bunde, lu tokwa sipimo se si sepeha sa bunde ni bumaswe—ili sipimo seo ka sona kezo ye ñwi, mubonelo, kamba kalemeno ka kañwi li kana za atulwa ku ba ze nde kamba ze maswe.

Simbule Si li Siñwi si Nosi sa Lipimo za Muzamao

Jehova Mulimu, yena Mubupi wa batu, ki yena fela Simbule sa niti sa lipimo za muzamao o munde. Nakonyana ku zwa ha s’a bupile munna wa pili, yena Adama, Jehova Mulimu a laela munna kuli: “Haili likota kaufela za simu, u ka li ca; kono kota ya ku ziba bunde ni  bumaswe, yona u si ke wa i ca; kakuli nako y’o i ca, u ka shwa luli.” (Genese 2:16, 17) Jehova Mulimu n’a beile kota yeo libizo le li ipitezi leo ili ku bonisa kuli ki yena a nosi ya na ni tukelo ya ku atulela libupiwa za hae se sinde ni se si maswe. Kacwalo, lipimo za Mulimu ka za se sinde ni se si maswe za ba mutomo wa ku atula likezo, mibonelo, ni tulemeno za mutu. Ne lu si ke lwa kona ku taluhanya hande ze lukile ku ze maswe lu si na lipimo ze cwalo.

Taelo ya za kota ya ku ziba bunde ni bumaswe n’e tomezi bo Adama ni Eva keto, ili keto ya ku utwa kamba ku sa utwa. Ne ba ka bonisa ku ba ni kalemeno ka bunde ha ne ba ka utwa taelo yeo. Kwa nalulelule, Jehova hape a zibahaza ze mu tabisa ni ze sa mu tabisi, mi a bona kuli zona zeo lwa ñolelwa zona mwa Bibele. Kuli lu be ni kalemeno ka bunde he, lu tokwa ku pila ka ku lumelelana ni lipimo za Jehova ze lukile ze mwa Mañolo.

Mu Be ni Zibo ye Tezi ya Lipimo za Mulimu

Ka ku ba kuli Jehova Mulimu u tomile lipimo za bunde ni bumaswe mi u li patuluzi mwa Bibele, lu swanela ku fita fa ku li ziba hande. Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka; kuli mutu wa Mulimu a petahale mi a talifele luli misebezi kaufela ye minde.”—2 Timotea 3:16, 17.

Ka mutala, mu nyakisise ku sa utwisiswa hande k’o Kunihito, ya bulezwi mwa taba ya pili, n’a talimani ni kona ha n’a bonisa buishuwo ka mo ne b’u ngelwa ka sizo sa habo. Ku tatubisisa ka tokomelo lipimo za Mañolo kwa mu tusa ku ba ni muatumelo o’ itikanelezi hande. Kaniti luli Bibele ya susueza ku ba ni buishuwo, mi i nyaza ku isepa ko ku tulile tikanyo ni muikuhumuso. (Liproverbia 11:2; Mika 6:8) Niteñi, muapositola Paulusi ha n’a kolokisa ze tokwahala kuli mutu a be “fa buluti,” n’a bulezi za ku ‘sebeleza’ kuli a fite fa ku ba ni tohonolo yeo. (1 Timotea 3:1, NW) Ku ‘sebeleza’ k’o ha ku swaneli ku ezwa ka ku itumba kamba ka muikuhumuso, kono hape ha ku swaneli ku ezwa ka ku ikutiseza hahulu kwatasi ko ku sa tokwahali.

Bibele i bulelañi ka za ku ba ni muzamao o munde ku za lipisinisi? Ku itusisa mikwa ye sa swalehi hande kamba ku tula milao ya milonga ni ya mutelo ki nto ye atile hahulu ku za lipisinisi kacenu. Kono ku si na taba ni ze ba eza ba bañwi, sipimo sa Bibele kikuli “mwa lika kaufela lu [late] ku eza se si lukela.” (Maheberu 13:18) Kacwalo, lu ba ni kalemeno ka bunde ka ku sepahala ni ku eza ka mo ku swanehela kwa babelekisi, babeleki, baleki, ni ba mulonga. (Deuteronoma 25:13-16; Maroma 13:1; Tite 2:9, 10) Busepahali kaniti luli bu tahisa ku sepana ni ku tusana. Mi ku ñola litumelelano hañata ku tibelanga ku sa utwana ni matata ze kana za tahiswa ki “bumai.”—Muekelesia 9:11; Jakobo 4:13, 14.

Hape lu lukela ku ba ni kalemeno ka bunde ku za mitinelo ni mibonahalelo. Ku eza keto ka za liapalo ku itingile ku za sizo, mi mutu u kana a sineneketwa hahulu ki mitinelo ye minca. Kono lu latelelañi mikwa ni miambo kaufela ze tahiswa? Bibele i lu eleza ku sa “ya ka ku likanyisa lifasi le.” (Maroma 12:2) Ku fita ku toma milao, muapositola Paulusi n’a buyelezwi ku ñola kuli: “Ni lata kuli basali ba apale ka mukwa o swaneleha, ku kaba kwa bona ibe buikokobezo ni buiswalo; ba si ke ba kaba milili ya lunyeze, niheba gauda, kamba lipelela, kamba liapalo ze feza mali; kono mukabo wa bona ibe . . . [wo] lukela basali ba ba ipulezi kuli ba sebeleza Mulimu.” (1 Timotea 2:9, 10) Sikuka se si bunolo seo si sebeza kwa banna ni basali kaufela. Kono kwa kona ku ba ni mifuta ye fitana-fitana ye tabisa ka ku ya ka sizo kamba z’a tabela mutu.

Bibele hape i bulela za likezo ze maswe z’a sa lumelezi Mulimu ni hanyinyani. Kwa 1 Makorinte 6:9, 10, lu bala mamela ye, ye li: “Kana ha mu zibi kuli ba ba sa ezi ka ku luka, ha ba na ku ca sanda sa mubuso wa Mulimu? Mu si ke mwa ipuma: ni mahule, ni ba ba lapela milimu, ni babuki, ni ba ba lumela ku ezwa musali, ni ba sodoma, ni masholi, ni ba ba lakaza za  ba bañwi, ni matahwa, ni mahata, ni ba ba limba ba bañwi, ha ba na ku luwa sanda sa mubuso wa Mulimu.” Liñolo leo ne li tusize Maria, ya bulezwi kwa makalelo, kuli a bone kuli, ka ku ya ka lipimo za muzamao o munde z’a tomile Mubupi, ku eza swalisano ni Juan ne li ku fosa. Kuli a shemubiwe ki Mulimu, n’a na ni ku felisa swalisano yeo. Ku sina kuliñi, kuli lu be ni kalemeno ka bunde, lu tokwa ku ba ni zibo ye tezi ya lipimo za Jehova.

Mu Itute ka Pilu

Ku ba ni kalemeno ka bunde ha ku talusi fela ku sa eza ze maswe. Ku talusa ku tiya ku za muzamao. Mutu ya na ni kalemeno ka bunde u na ni miinelo ye minde. Caziba yo muñwi u li: “Ku ba ni kalemeno ka bunde ku tokwa ku itutiwa ka pilu ni ka munahano.” Kacwalo, ku ba ni kalemeno ka bunde ku ama ze ñata ku fita ku ba fela ni zibo ye tezi ya Linzwi la Mulimu. Ku tokwa ku yeya ze ñozwi teñi ilikuli lu itebuhe hahulu Jehova ku zwelela kwa lipilu mi lwa susuezwa ku sebelisa likuka za Mañolo mwa bupilo bwa luna.

Walisamu n’a ize: “Hasi mo ni latela mulao wa hao! Na u nahana musihali kaufela.” (Samu 119:97) Mi Mulena Davida ni yena n’a ñozi kuli: “Ni hupula mazazi a kwakale, ni kengeela z’o ezize kaufela; ni nahana za misebezi ya mazoho a hao.” (Samu 143:5) Ni ku luna, ku yeya kwa ka tapelo ku be kalulo ye tuna ya tuto ya luna ya Bibele ni lihatiso ze tomile fa Bibele.

Ki niti kuli ku fumana nako ya ku eza tuto ya ka cisehelo ni ku yeya ku kona ku ba likulutendano. Kono ku bata ku ba ni kalemeno ka bunde ku tokwa kuli lu yolise linako kwa misebezi ye miñwi. (Maefese 5:15, 16) Aaron, wa lilimo za buhulu ze 24, ka zazi u yolisa linako ze cwalo ka ku itahanela ku zuha ka mizuzu ye 30 ku fita mwa n’a ezezanga kale. U li: “Kwa makalelo, ne ni balanga fela Bibele ka mizuzu ye 30 kaufela. Ni lemuhile butokwa bwa ku yeya cwanoñu fa. Kacwalo, cwale se ni itusisanga licika la bubeli la nako yeo kwa ku yeya ze ni sa z’o bala. Seo si ni tusize hahulu.” Mutu u kona ku yeya ni ka linako ze ñwi. Davida ha n’a opelezi Jehova pina ye ñwi, n’a ize: “Ni nahana za hao mwa linako za busihu.” (Samu 63:6) Mi Bibele ili: “Nako ya manzibwana, Isaka n’a ilo tambala mwa naheñi ku y’o nahana [“yeya,” NW].”—Genese 24:63.

Ku yeya ku butokwa hahulu kuli mutu a be ni kalemeno ka bunde, kakuli ku lu tusa ku ikutwa mw’a ikutwela Jehova ni ku ba ni mibonelo ya hae. Ka mutala, Maria n’a ziba kuli Mulimu h’a lumelezi buhule. Kono kuli a ‘toye bumaswe ni ku kumalela bunde,’ n’a tokwa ku yeya fa litimana za mwa Bibele za butokwa. (Maroma 12:9) N’a tusizwe ku bona tokwahalo ya ku eza licinceho ha n’a balile Makolose 3:5, y’e lu susueza ku ‘bulaya lilama za luna ze mwa lifasi, kikuli buhule ni ze masila, ni maikuto a maswe, ni litakazo ze maswe, ni takazo ya ku fuma.’ Maria n’a na ni ku ipuza kuli: ‘Ki mifuta ifi ya maikuto a maswe ye ni lukela ku bulaya? Ni lukela ku pimañi kuli ni si ke n’a zusulusa litakazo ze maswe? Kana ku na ni licinceho ze ni tokwa ku eza ka mo n’i ngela ba silama si sili?’

 Ku yeya ku ama ku nyakisisa ze ka tiswa ki kezo ye ñwi. Paulusi u susueza Bakreste ku sa eza buhule ni ku ba ni buiswalo ilikuli “mutu a si ke a limba mwanahabo kamba ku mu sinyeza mwa litaba.” (1 Matesalonika 4:3-7) Lipuzo ze nde za ku ipuza ki ze: ‘Ne ni ka ikolofaza ni ku holofaza cwañi lubasi lwa ka kamba ba bañwi ha ne ni ka eza kezo ye? Ne ni ka ameha cwañi kwa moya, mwa maikuto, ni kwa mubili? Lika li bezi cwañi batu be ne ba lobile mulao wa Mulimu kwamulaho? Ku yeya ko ku cwalo kwa tiisa Maria, mi ni luna kwa kona ku lu tiisa.

Mu Fumane Tuto kwa Mitala

Kana kalemeno ka bunde ka kona ku lutwa mwa sikolo? Puzo yeo ki yona ye zingile hahulu banahani ka lilimo-limo. Muituti wa za mihupulo ya batu wa Mugerike ya bizwa Plato n’a nahana kuli kwa konahala. Kono Aristotle n’a hupula kuli kalemeno ka bunde ka fumanwa ka ku itwaeza. Muñoli yo muñwi n’a akalelize cwana za puhisano yeo: “Ka bukuswani fela, milao ya ku ba ni kalemeno ka bunde ha i koni ku itutiwa ka ili yona fela. Hape ha i koni ku itutiwa mwa libuka za tuto. Mikwa ye minde i tahiswa ka ku pila mwa nyangela . . . mo ku susuezwa ku ba ni kalemeno ka bunde ni ku fa mupuzo ku ba ba na ni kona.” Kono luli lu kona ku fumana kai batu ba ba na ni kalemeno ka bunde? Hailif’o lizo ze ñata li fa mitala ye miñwi ka za tulemeno to tunde, mwendi mwa matangu ni makande a bona a za bahali, mwa Bibele mona ku na ni mitala ya niti ye miñata.

Jehova ki yena mutala o mutuna ka ku fitisisa wa kalemeno ka bunde. Z’a eza kaufela kamita u li ezanga ka mukwa o munde mi u ezanga ze lukile ni ze nde. Lu kona ku ba ni kalemeno ka bunde ka ku ba “ba ba likanyisa Mulimu.” (Maefese 5:1) Mi Mwan’a Mulimu, yena Jesu Kreste, n’a ‘lu siyezi mutala, kuli lu hate mw’a n’a hatile.’ (1 Pitrosi 2:21) Hape, ku na ni litaba ze ñata mwa Bibele za batu ba bañata ba ba sepahala, inge cwalo bo Abrahama, Sara, Josefa, Ruti, Jobo, ni Daniele ni balikani ba hae ba balalu ba Maheberu. Ha lu libali ni batanga ba Jehova ba cwale ba ba na ni kalemeno ka bunde.

Lwa Kona ku Kondisa

Kana luli lwa kona ku eza se si lukile ku Mulimu? Ka ku ba kuli lu hozize ku sa petahala, mwa lilama za luna ku kana kwa kolota ndwa ye mwahal’a muhupulo ni nama ka linako ze ñwi—ili ya ku bata ku eza lika ze nde kamba ku latelela litengamo za luna za sibi. (Maroma 5:12; 7:13-23) Kono ka tuso ya Mulimu, ndwa yeo ya kona ku tulwa. (Maroma 7:24, 25) Jehova u file Linzwi la hae ni lihatiso ze tomile fa Bibele. Ka ku ituta ka cisehelo Mañolo ni ku a yeya ka tapelo, lwa kona ku ba ba ba na ni pilu ye kenile. Ka ku ba ni pilu ye cwalo ye kenile, lu kona ku ba ni mihupulo, lipulelo, ni likezo ze lukile. (Luka 6:45) Lu kona ku ba ni butu bwa silumeli bo bu tomile fa mitala ya Jehova Mulimu ni Jesu Kreste. Mi batu ba ba sebeleza Mulimu ka busepahali kacenu kaniti luli ba kona ku lu luta ze ñata.

Muapositola Paulusi n’a susuelize babali ba mañolo a hae kuli ba zwelepili ku “hupula” bunde ni lika ze ñwi ze lukela ku lumbwa. Mulimu luli u ka lu fuyola ha lu ka eza cwalo. (Mafilipi 4:8, 9) Ka tuso ya Jehova, lwa kona ku ba ni kalemeno ka bunde.

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Ku yeya ku be kalulo ya tuto ya mina ya Bibele

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Mu be ni butu bwa silumeli ka ku likanyisa Kreste Jesu