Ku Fumana Buiketo mwa Lifasi Le li Tezi Likozi

KU ZAMAYA mwa sibaka mo ku cezwi limbomba ku kona ku ba ko ku lubeta. Kana ne ku si ke kwa tusa ha ne mu ka ba ni mapa ye bonisa ko ku cezwi limbomba? Hape, ku cwañi kambe mu twaelizwe ku taluhanya mifuta ya limbomba ze cezwi? Ku sina kuliñi, zibo ye cwalo ne i ka fukuza hahulu kwa lubeta lo lu kona ku mi tahiseza kolofalo kamba lifu.

Bibele i kona ku swanisezwa kwa mapa yeo hamohocwalo ni kwa tuto yeo ya ku taluhanya limbomba ze cezwi. Mwa Bibele, ku na ni butali bo butuna ka ku fitisisa ka za mwa ku pimela likozi ni mwa ku talimanela ni matata a tahanga mwa bupilo.

Mu lemuhe sepiso ye wetulusa ye kwa Liproverbia 2:10, 11, ye li: “Kakuli butali [ha] bu ka kena mwa pilu ya hao, zibo i tabise moya wa hao; ku itemusa ku ka ku bonela, kutwisiso i ku pilise.” Butali ni kutwisiso ze bulelwa f’o ha li simuluhi kwa batu, kono li simuluha ku Mulimu. “Kono ya . . . utwa [butali bwa Mulimu] u ka pila mwa kozo, u ka iketa a sa sabi kozi.” (Liproverbia 1:33) Ha lu boneñi ka m’o Bibele i kona ku huliseza buiketo bwa luna ni ku lu tusa ku pima matata a mañata.

Ku Pima Likozi ze Lubeta

Lipalo ze sa z’o hasanywa ki katengo ka World Health Organization (WHO) li bonisa kuli ka silimo mwa lifasi kaufela ku shwanga batu ba ba bat’o eza 1,171,000 kabakala likozi za fa mikwakwa. Ba ba bat’o eza 40 milioni ba bañwi ba holofala, mi ba ba fitelela 8 milioni ba ba liyanga.

Nihaike kuli ku pima ka ku tala likozi za fa mikwakwa ha ku konahali, silelezo ya luna ya ekezeha ni ku fita ha lu latelela milao ya fa mikwakwa. Bibele i bulela ka za babusi, ili bona ba ba toma milao ya fa mikwakwa, kuli: “Mutu kaufela a ipeye mwatas’a ba ba beilwe fa bulena.” (Maroma 13:1) Bazamaisi ba limota ha ba latelela taelo yeo, ba fukuza kwa likozi za fa mukwakwa, hamohocwalo ni ze maswe ze li tisa.

Susumezo ye ñwi ya ku zamaisa mota ka tokomelo ki ya ku kuteka bupilo. Bibele i bulela cwana ka za Jehova Mulimu: “Liwelu-welu la bupilo li ku Wena.” (Samu 36:9) Kacwalo bupilo ki mpo ye zwa ku Mulimu. Kabakaleo, ha lu na tukelo ya ku byangula mutu ufi kamba ufi mpo yeo kamba ku sa kuteka bupilo, ku kopanyeleza cwalo ni bwa luna.—Genese 9:5, 6.

Ka mo ku inezi, ku bonisa kuli lwa kuteka bupilo ku kopanyeleza ku tokomela ka mo ku konahalela kaufela kuli mota ni ndu za luna ha li na kozi. Mwa Isilaele wa kwaikale, silelezo ne i li nto ya butokwa hahulu mwa likalulo kaufela za bupilo. Ka mutala, ha ne ku yahiwa ndu, Mulao wa Mulimu n’o tokwa kuli situwa sa yona—ili sibaka fo ne ku ezezwa lika ze ñata za ka lubasi—si be ni lukwakwanyana. “U i yahe ni lukwakwanyana  lo lu potolohile situwa; kuli ndu ya hao i si ke ya tahelwa ki kozi ya mali a mutu . . . h’a ka wela fafasi.” (Deuteronoma 22:8) Ha ne ku ka wa mutu kabakala kuli taelo ya silelezo yeo ne i keshebisizwe, Mulimu n’a fa mulatu muñ’a ndu y’o. Kaniti, ku sebelisa sikuka se si lilato seo se ne si kopanyizwe mwa mulao w’o ne ku ka fukuza kwa likozi kwa libaka za mubeleko kamba mane ni kwa libaka za ku itabiseza teñi.

Ku Lwanisa ku Komiwa ki Lika ze Bulaya

Ka ku ya ka katengo ka WHO, se ku na ni bazubi ba ba fitelela 1 bilioni mwa lifasi kaufela, mi mafu a bat’o eza 4 milioni ka silimo a tahiswa ki ku zuba kwai. Ku libelelwa kuli mwahal’a lilimo ze 20 ni 30 ze taha, palo yeo i ka hula ku fita fa 10 milioni. Bolule-lule ba bañwi ba ba zuba kwai, hamohocwalo ni ba ba itusisa ye twi ki milyani ya ku itabisa ka yona, ba ka sinya buikangulo ni bupilo bo bunde bwa bona kabakala ku komiwa ki lika ze maswe.

Linzwi la Mulimu niha li sa buleli ka ku nonga ka za ku zuba kwai ni ku itusisa maswe milyani ye kola, likuka za lona li kona ku lu sileleza kwa mikwa yeo. Ka mutala, 2 Makorinte 7:1 i eleza kuli: “Lu ikenise kwa masila kaufela a nama ni a moya.” (2 Makorinte 7:1) Ku sina kuliñi, ku zuba kwai ni ku itusisa maswe milyani ye kola kwa silafaza nama ka tungwalingwali to tuñata-ñata to tu lubeta. Hape, Mulimu u bata kuli mibili ya luna ibe ye “kenile.” (Maroma 12:1) Kana ha mu lumeli kuli ku sebelisa zona likuka zeo ku ka fukuza hahulu likozi mwa bupilo bwa mutu?

Ku Tula Mikwa ye Lubeta

Batu ba bañata ba ca ni ku nwa ka ku tula tikanyo. Butuku bwa shuka, kansa, ni butuku bwa pilu li kona ku ba ze ñwi ze tahiswa ki ku ca hahulu. Bucakolwa bu tahisa matata a mañwi, inge cwalo ku komiwa ki bucwala, butuku bwa sibiti, ku shandauka kwa mabasi, ni likozi za fa mukwakwa. Kwa neku le liñwi, ku itima lico ko ku fitelezi ku kona ku ba ko ku lubeta mi ku kona ku tahisa ku ñwañuluka, ili muinelo o bizwa anorexia nervosa.

Nihaike kuli Bibele haki buka ya za likalafo, ya fa kelezo ye nongile ya ku tokomela ku sa ca ni ku nwa hahulu. “Wena mwan’a ka u talife, mi u ise pilu ya hao kwa nzila ye nde. U si ke wa twaelana ni sitakwa, ni ba ba funjela nama. Kakuli sitakwa, ni ba ba ca hahulu, ba ka ba babotana.” (Liproverbia 23:19-21) Niteñi, Bibele i bulela kuli ku ca ni ku nwa ku lukela ku ba ko ku tabisa. “Mutu kaufela nih’a ca lico, kamba a nwa, kamba a tabela s’a fumani ka musebezi wa hae, ki mpo y’a filwe ki Mulimu.”—Muekelesia 3:13.

Bibele hape i susueza ku ba ni mubonelo o itikanelezi ka za ku twaelisa mibili, ili ku bonisa buniti bwa kuli “ku twaelisa mubili musebezi, ku tusa hanyinyani.” Kono hape i ekeza kuli: “Bulapeli [“Buipeyo bwa silumeli,” NW] bu tusa mwa linto kamukana, bu filwe sepiso ya bupilo bwa cwale, ni ya bo bu sa taha.” (1 Timotea 4:8) Mu kana mwa buza kuli: ‘Buipeyo bwa silumeli bu kona ku tusa cwañi ni cwale?’ Bu kona ku tusa ka linzila ze ñata. Buipeyo bwa silumeli bu ekeza kalulo ya butokwa kwa kulo ya kwa moya mwa bupilo bwa mutu. Hape bu hulisa ni tulemeno to tu tusa to tu cwale ka lilato, tabo, kozo, ni buiswalo. Zeo kaufela li tahisa kuli mutu a be ni mubonelo ni buikangulo ze nde.—Magalata 5:22, 23.

Ze Maswe ze Tahiswa ki Buhule

Kacenu, bolule-lule ha ba sa na buiswalo ku za buhule. Ncwa ya AIDS ki ye ñwi ya ze zwa mwateñi. Ka ku ya ka katengo ka WHO, batu ba ba fitelela 16 milioni ki kale ba shwa ku zwa fo i kalezi ncwa ya AIDS, mi honafa, ba ba bat’o eza 34 milioni ba na ni HIV, ili kakokwani ka ka tahisa butuku bwa AIDS. Buñata bwa ba ba kula butuku bwa AIDS ne ba bu yambuzi ka kutokwa buiswalo ku za buhule, ka lindonga ze na ni bona ze ba itabaka ka zona ba ba itusisa maswe milyani ye kola, kamba ka ku pompelwa mali a’ na ni butuku b’o.

 Matuku a mañwi a’ tahiswa ki mizamao ye maswe ki butuku bwa ku tutuluka (herpes), soya, butuku bwa sibiti (hepatitis B ni C), ni manansa. Mabizo a matuku ao niha n’a si ka itusiswa mwa linako za likezahalo za mwa Bibele, lilama za mubili ze amiwa ki matuku a mañwi a sihule ka nako yeo ne li zibahala. Ka mutala, Liproverbia 7:23 i talusa ze maswe ze tahiswa ki buhule sina ‘lisho le li taba kwa sibiti.’ Butuku bwa manansa ni bwa sibiti (Hepatitis) bu ama sibiti. Ee, kelezo ye mwa Bibele ya kuli Bakreste ba ‘itime kwa mali ni kwa buhule’ ki ya ka bunako ili ye lilato luli!—Likezo 15:28, 29.

Katwa ka ku Lata Mali

Ka ku bata ku fuma kapili, batu ba bañata ba itusisa mali a bona ka mikwa ye lubeta hahulu. Ka bumai, mikwa ye cwalo i tisezanga mutu ku latehelwa ki mali. Kono Bibele i bulelela mutang’a Mulimu kuli: “A sebeze ka tata, a eze ze nde ka mazoho a hae, kuli a be ni s’a ka tusa ya tokwile.” (Maefese 4:28) Ki niti kuli ya sebeza ka t’ata h’a bangi ya fumile kamita. Kono u na ni mombecima, buikuteki, mi mane mwendi ni mali a’ kona ku fa kuli a pete musebezi o munde.

Bibele i lemusa kuli: “Ba ba lata ku fuma ba wela mwa miliko ni mwa malaba, ni mwa litakazo ze ñata ze sa utwahali, ze sinya, ze tibiseza batu mwa ku y’o sinyeha ni ku latehelela. Kakuli lilato la bufumu ki mubisi wa ze maswe kamukana; mi ba bañwi ka ku hanelela ku bu lakaza, . . . ba itabile ili bona ka manyando a mañata.” (1 Timotea 6:9, 10) Ki niti kuli “ba ba  lata ku fuma” ba fumananga sifumu. Kono ba sinyehelwa ki lika mañi? Kana haki niti kuli buikangulo bwa bona, lubasi, buiketo bwa kwa moya, mi mane ni ku ba ni buloko bo bunde li banga mwa kozi?—Muekelesia 5:12.

Mutu ya butali u lemuha kuli “bupilo bwa hae ha bu ini ku z’a fumile.” (Luka 12:15) Mali ni maluo a mañwi ki za butokwa mwa libaka ze ñata. Mane, Bibele i bulela kuli ‘mali a fa silelezo,’ kono hape i zwelapili ku bulela kuli “bunde bwa zibo, kikuli butali bu babalela bupilo bwa ya na ni bona.” (Muekelesia 7:12) Ka ku sa swana ni mali, zibo ni butali ze swanela li kona ku lu tusa mwa miinelo kaufela, kono sihulu mwa litaba ze ama bupilo bwa luna.—Liproverbia 4:5-9.

Muta Butali Bu Nosi Bu ka Lu Sileleza

Butali bwa niti bu ka tuha bu ‘pilisa ba ba na ni bona’ ka nzila ye si ka bonwa kale—ili ku piliswa kwa “ñalelwa ye tuna” ye taha i cibilika, Mulimu h’a ka yundisa ba ba maswe. (Mateu 24:21) Ka nako yeo, batu ba ka latakela mali a bona mwa makululu sina “nto ye masila,” ka mo i bulelela Bibele. Libaka? Kakuli ba ka be ba itutile h’a butuku kuli gauda ni silivera ha li na ku ba lekela bupilo mwa “lizazi l’a ka halifa [Muñ’a] Bupilo.” (Ezekiele 7:19) Kono “buñata bo butuna bwa batu,” ili bao ka butali ne ba ‘ikubukanyelize bufumu kwa lihalimu’ ili ka ku beya za kwa moya mwa sibaka sa pili mwa bupilo bwa bona, ba ka ikola za pulukelo ya bona ye nde mi ba ka fumana bupilo bwa kamita mwa lifasi le li li paradaisi.—Sinulo 7:9, 14; 21:3, 4; Mateu 6:19, 20.

Lu kona ku fumana cwañi nako ya kwapili ye tiile yeo? Jesu u alaba kuli: “Bupilo bo bu sa feli, kikuli ba ku zibe, Wena, Mulimu a nosi wa niti, ni y’o lumile, yena Jesu Kreste.” (Joani 17:3) Bolule-lule ba fumani zibo yeo mwa Linzwi la Mulimu, yona Bibele. Ba ba cwalo ba na ni sepo ye tabisa ya kwapili. Hape ba ikola kozo ni buiketo za makutelakaufi cwale. Ku swana fela ka mwa n’a bulelezi walisamu kuli: “Ni ka itobalela ka kozo, ni lobale buloko; kakuli Wena [Muñ’a] Bupilo, ki Wena fela ya ni pilisa mwa buiketo.”—Samu 4:8.

Kana ku na ni simbule se siñwi sa litaba ze kona ku mi tusa ku fukuza kwa likozi za buikangulo ni bupilo bwa mina ka mo i ezeza Bibele? Ha ku na buka ye ñwi ye na ni m’ata inge Bibele, mi ha ku na buka ye kona ku mi tusa ku fumana buiketo mwa lifasi la kacenu le li tezi likozi. Ha mu sa zwelipili ku i tatuba kiñi?

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 6]

Buikangulo ni Buiketo Ze Nde—Ka Tuso ya Bibele

Kuli a mate matata a mwa bupilo, kalibe ya bizwa Jane * n’a komilwe ki ku zuba marijuana, kwai, cocaine, amphetamines, LSD, ni milyani ye miñwi ye kola. Hape n’a nwa hahulu. Ka ku ya ka Jane, munn’a hae ni yena n’a li cwalo. Ne ku bonahala kuli nako ya bona ya kwapili ne i si ke ya ba ye nde. Cwale Jane a kopana ni Lipaki za Jehova. A kalisa ku yanga kwa mikopano ya Sikreste ni ku balanga limagazini za Tora ya ku Libelela ni Awake!, ili za n’a abananga ni munn’a hae. Ba kalisa ku ituta Bibele ni Lipaki. Ha ne ba nze ba zwelapili ku itebuha lipimo za Jehova ze pahami, ba tuhela ku itusisa milyani kaufela ye kola. Ne ku zwileñi mwateñi? Hamulaho wa lilimo-limo, Jane n’a ñozi kuli: “Bupilo bwa luna bo bu nca bu lu tahiselize tabo ye tuna hahulu. Ni itebuha hahulu ku Jehova kuli u lu file Linzwi la hae le li na ni m’ata a ku ikenisa. Hape ni itebuha kwa bupilo bwa tukuluho, ili bo bunde bo se lu kona ku pila cwale.”

Butokwa bwa ku ba mubeleki ya sepahala bu boniswa hande mwa taba ya Kurt, y’o musebezi wa hae n’o kopanyeleza ku talima za likompyuta. Ne ku tokwahala likompyuta ze nca, mi mubelekisi wa Kurt a mu fa musebezi wa ku li fumana fa teko ye nde. Kurt a fumana mulekisi ya swanela, mi ba lumelelana ka za teko. Kono muñoli wa mulekisi y’o a ñola ka ku sa nepahala fa pampili ya tumelelano, kuli teko ya kutela mwatasi ka mali a bat’o eza K132,000,000 ($40,000 U.S.). Ka ku lemuha mafosisa ao, Kurt a kutela kwa kampani yeo, mi muzamaisi wa yona a bulela kuli mwa ku sebeza kwa hae kwa ka lilimo ze 25, n’a si ka bona kale busepahali bo bu cwalo. Kurt a talusa kuli lizwalo la hae li twaelizwe ki Bibele. Kacwalo, muzamaisi y’o a kupa ku fiwa likopi ze 300 za limagazini za Awake! mo ne ku na ni taba ya busepahali mwa lipisinisi ilikuli a li fe ba n’a beleka ni bona. Kurt yena a huliswa fa musebezi kabakala busepahali bwa hae.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 7]

“Ki Na [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ni ku luta se si ku swanela.”—ISAYA 48:17