Buniti Ki Bufi ka za Miputo ya kwa Dead Sea?

Lilimo ze fitelela 50 kwamulaho k’o, licwe la n’a nepezi mulisana wa mu-Bedouin mwa lihaha ne li tahisize nto ye b’a ngile bañwi ku ba yona ye tuna ka ku fitisisa ya ze pumbuzwi za mwa lilimo za mwanda wa bu 20. Mu-Bedouin y’o n’a utwile licwe leo ha li pwaca nkwana. Ha s’a batisisize, a fumana muputo wa pili kwa miputo ye n’e tilo zibahala kuli ki Miputo ya kwa Dead Sea.

MIPUTO yeo i hohile hahulu mamelelo ni ku tahisa likañi mwahal’a baituti ni kwa babihi ba makande. Nyangela yona i lyangani mi ha i zibi niti. Ku kwakile mabulatwi a kuli miputo yeo i patilwe, ili ka ku saba kuli i patulula niti ye ka fokolisa tumelo ya Bakreste ni Majuda. Kono butokwa luli bwa miputo yeo ki bufi? Ha se ku fitile lilimo ze 50, kana luli buniti bwa kona ku fumanwa?

Miputo ya mwa Dead Sea Ki Lika Mañi?

Miputo ya kwa Dead Sea ki miputo ya kwaikale ya Sijuda. Buñata bwa yona ne i ñozwi mwa Siheberu, ye miñwi mwa Siarami, ni y’e sikai mwa Sigerike. Buñata bwa miputo ni tuemba-emba zeo se li bile teñi ka lilimo ze fitelela 2,000, ili ku kalisa mwa miteñi ya pili Jesu a si ka pepwa kale. Ye miñwi kwa miputo ya pili ye ne i fumanwi kwa ma-Bedouin ne li ye silezi, ye mitelele. Ye miñwi ku yona ne i sinyehile hahulu ku fita ye miñwi. Mahaha a mañwi ha n’a nze a alungutwa cwalo, kwa fumanwa miputo ye miñwi ni tuemba-emba to tuñwi to tuñata-ñata twa miputo. Mwahal’a lilimo za 1947 ni 1956, kwa fumanwa mahaha a’ 11 mo ku na ni miputo ili bukaufi ni Qumran, kwatuko ni Dead Sea.

Miputo ni tuemba-emba kaufela ha li bakanywa, li panga miputo ye bat’o ba ye 800. Libuka ze fitelela 200 ku zona zeo ki likopi za likalulo za mañolo a  Siheberu a mwa Bibele. Miputo ye miñwi i yemela ze n’e ñozwi za kwaikale za Sijuda ze si za mwa Bibele, ili za Apocrypha (libuka ze si ka buyelelwa) ni Pseudepigrapha (libuka ze beilwe mabizo a buhata). *

Miputo ye miñwi ye ne i susumelize hahulu baituti n’e li ya libuka zeo pili ne li sa zibahali. Li kopanyeleza litaluso za litaba za mulao wa Sijuda, milao ye nongile ya sikwata sa bulapeli bo bu sa swalehi hande se ne si pila mwa Qumran, litoko ni litapelo ze ne li itusiswa mwa bulapeli, hamohocwalo ni litaba ze patulula mibonelo ya za ku talelezwa kwa bupolofita bo bu mwa Bibele ni mazazi a maungulo. Hape ku na ni litaluso za Bibele ze ipitezi, ili muezezo wa kale-kale fo ku zwelela muezezo wa cwale wa ku talusa timana ni timana ya mañolo a mwa Bibele.

Miputo Ya Kwa Dead Sea Ne I Ñozwi ki Bomañi?

Mikwa ye fitana-fitana ya mwa ku tomela nako ya fo li ñolezwi litaba i bonisa kuli miputo ne i kopisizwe kamba ku lukiswa mwahal’a lilimo za mwanda wa bulalu B.C. E ni wa pili C.E. Baituti ba bañwi ba akalelize kuli Majuda ne ba patile miputo yeo mwa mahaha kwande a Jerusalema pili tempele i si ka sinyiwa kale ka 70 C.E. Kono, buñata bwa baituti ba ba eza patisiso fa miputo yeo ba li mubonelo w’o ha u lumelelani ni ze ñozwi ku yona miputo yeo. Buñata bwa miputo yeo i bonisa mibonelo ni lizo ze ne li sa lumelelani ni mibonelo ya baeteleli ba bulapeli ba mwa Jerusalema. Miputo yeo i bonisa batu be ne ba lumela kuli Mulimu n’a hanile baprisita ni lisebelezo za kwa tempele mwa Jerusalema ni kuli n’a nga mulapelelo wa sikwata sa bona sa bulapeli sa mwa lihalaupa ku ba ona o ne u yolile sebelezo ya kwa tempele yeo. Ha ku konahali ku ba kuli baeteleli ba kwa tempele ya kwa Jerusalema ne ba ka pata miputo ye beilwe hamoho ye cwalo.

Nihaike ne ku kana ku bile ni sikwata sa bakopisi kwa Qumran, ku bonahala kuli buñata bwa miputo ne i zwa ku sili ni ku tiswa kona k’o ki sikwata sa bulapeli seo. Ka nzila ye ñwi, Miputo ya kwa Dead Sea ha i beiwa hamoho ki ye miñata. Ka ku swana ni pulukelo ifi ni ifi ya libuka, mwa miputo m’o ku kana kwa ba ni mihupulo ye fitana-fitana. Haki kaufel’a zona ze bonisa mibonelo ya babali ku za bulapeli. Kono, litaba ze fumaneha ka likopi ze ñata li bonahala ku bonisa licisehelo ze ipitezi ni litumelo za sikwata seo.

Kana Bayahi ba Qumran ne ba li ma-Essene?

Haiba miputo yeo ne i li mwa pulukelo ya libuka ye kwa Qumran, ki bomañi be ne ba pila teñi? Caziba Eleazar Sukenik, ya n’a ngile miputo ye milalu ku yo i beya mwa Hebrew University kwa Jerusalema ka 1947, n’e li yena wa pili ku akaleza kuli miputo yeo ne i banga ya batu ba ma-Essene.

Ma-Essene ne ba li sikwata sa bulapeli sa Majuda se ne si bulezwi za sona ki Josephus, Philo wa kwa Alexandria, ni Pliny yo Muhulu, ili bañoli ba mwa lilimo za mwanda wa pili. Ha ku zibahali hande kuli ma-Essene ba simuluha kai, kono ku bonahala kuli ne ba simuluhile mwahal’a nako ya mifilifili ye latelela petuhelo ya bo Maccabees ya mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. * Josephus n’a bihile kuli ne ba li teñi mwahal’a nako yeo ka mwa n’a boniselize ka butungi m’o mibonelo ya bona ya bulapeli ne i fapanela ni ya Bafalisi ni Basaduke. Pliny n’a bulezi kuli sicaba sa ma-Essene ne si pila kwatuko ni Dead Sea mwahal’a Jeriko ni En-Gedi.

Caziba ya bizwa James VanderKam, ya li muituti wa Miputo ya kwa Dead Sea, u akaleza kuli “ma-Essene be ne ba pila kwa Qumran ne ba li fela kalulonyana ya sikwata se situna sa ma-Essene,” ili sikwata s’a bulela Josephus kuli ne si eza palo ye bat’o eza likiti z’e ne. Nihaike ha li swaneli ka ku tala litaluso kaufela, litaluso ze zwa mwa mañolo a kwa Qumran li bonahala ku lumelelana hande ni ma-Essene ku fita sikwata sa Majuda sifi ni sifi se si zibahala sa mwa nako yeo.

Ba bañwi ba bulezi kuli Bukreste ne bu kaliselize kwa Qumran. Niteñi, ku na ni ze ñata ze fapana  ze kona ku bonwa mwahal’a mibonelo ya bulapeli bwa sikwata sa kwa Qumran ni bwa Bakreste ba pili. Litaba za kwa Qumran li bonisa kuli ne ba na ni milao ye tulile hahulu tikanyo ya Sabata ni kuli ne ba iyakatwa hahulu za bukeni bwa ka sizo. (Mateu 15:1-20; Luka 6:1-11) Ku kona ku bulelwa ze swana ka za mukwa wa ma-Essene wa ku ipilela ba nosi, tumelo ya bona ya bumai ni ya ku sa shwa kwa moyo, ni ku tundamena kwa bona kwa buitamo bwa ku sa kena mwa linyalo ni mihupulo ye sa swalehi hande ka za ku abana ni mangeloi mwa bulapeli bwa bona. Seo si bonisa kuli ha ba lumelelani ni lituto za Jesu ni za Bakreste ba pili.—Mateu 5:14-16; Joani 11:23, 24; Makolose 2:18; 1 Timotea 4:1-3.

Ha Ku Na ze Patilwe, Ha Ku Na Miputo ye Patilwe

Mwa lilimo ze latelela ku fumanwa kwa Miputo ya mwa Dead Sea, ne ku hatisizwe libuka ze fitana-fitana ze n’e tahisize kuli ze ne li fumanwi kwa makalelo li kone ku fumaneha kwa baituti ba mwa lifasi kaufela. Kono tuemba-emba to tuñata-ñata to ne tu zwa mwa lihaha le liñwi, le li bizwa kuli ki Lihaha 4, ne li tona to ne tu kataza hahulu ni ku fita. Tuemba-emba t’o ne tu li mwa mazoho a sikwata se si nyinyani sa baituti ba mwahal’a macaba be ne ba li kwa Upa wa Jerusalema (ye ne i li kalulo ya naha ya Jordan ka nako yeo) kwa Miziyamu ya kwa Palestine ya ze pumbuzwi. Ne ku si na baituti ba Majuda kamba ba kwa Israel mwa sikwata seo.

Sikwata seo sa ba ni mukwa wa ku sa lumeleza batu ku itusisa miputo yeo ku fitela bona ba hasanya ka mulao ze ba fumani mwa patisiso ya bona. Palo ya baituti mwa sikwata seo n’e li ye tomilwe. Ha ne ku shwa yo muñwi wa bona, ne ku ekezwa fela muituti a li muñwi yo munca kuli a mu yole. Musebezi kaufela n’o tokwa sikwata sa baituti se situna ni ku fita, mi mwa miinelo ye miñwi, ne ku tokwahala be ne ba ziba hande ka za lipuo za Siheberu ni Siarami za kwaikale. James VanderKam n’a ize: “Bocaziba ba 8, ni ko ne ba cuukile cwañi, ne ba sa koni ku tatuba tuemba-emba to tuñata-ñata cwalo.”

Jerusalema wa kwa Upa ni miputo ya yona ya ba mwa tamaiso ya Israel hamulaho wa Ndwa ya Mazazi a’ Silezi ya mwa 1967. Nihakulicwalo, ne ku si ka tahiswa kuli milao ya sikwata se ne si eza lipatisiso za miputo i cinciwe. Miputo ya mwa Lihaha 4 ha ne i zwelapili k’u nga lilimo-limo i sa hatiswi, baituti ba bañata ba kalisa ku bilaela. Ka 1977, Caziba Geza Vermes wa kwa Oxford University n’a i bizize kuli ki nto ye swabisa ka ku fitisisa ku za lituto za mwa lilimo za mwanda wa bu 20. Kwa kala ku utwahala mabulatwi a kuli Keleke ya Katolika ne i pata miputo yeo, ili ku pata ka bomu litaba ze mwa miputo ye ne i ka shandaula Bukreste.

Mwa ma-1980, sikwata seo sa huliswa ku fita fa baituti ba 20. Cwale, ka 1990, ka ku etelelwa ki muzamaisi yo mutuna wa ze ñozwi ya n’a sa zo ketiwa y’a bizwa Emamuel Tov, wa kwa Hebrew University kwa Jerusalem, sikwata seo sa ekezwa ku fitelela baituti b’a 50. Ne ku tomilwe tomahanyo ye n’e na ni ku tokomelwa mwa ku hatisa likalulo za buituti kaufela za miputo ye ne i sa siyezi.

Ka ku sa libelela, za konahala ku hatiswa ka 1991. Sapili, kwa hatiswa buka ye bizwa A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls. Buka yeo ne i beilwe hamoho ka ku itusisa kompyuta ka ku toma fa kopi ya sikwata seo ya mukoloko wa manzwi ni ko a fumaneha. Ku tuha f’o, Huntington Library ya kwa San Marino, kwa California ya zibahaza kuli ne i ka fitiseza muituti y’a tabela kaufela maswaniso a’ kwanile a miputo yeo. Hañihañi, buka ye bizwa A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls ha i to hatiswa, maswaniso a n’a si ka hatiswa pili a kona ku fumaneha ka bunolo.

Kacwalo, Miputo kaufela ya kwa Dead Sea se i bile teñi ka lilimo ze lishumi ze felile kuli i tatubiwe. Patisiso yeo i bonisa kuli ne ku si na ze n’e patilwe; ne ku si na miputo ye ne i patilwe. Lihatiso za mafelelezo za miputo ha li nze li hatiswa, ki ka yona nako ye fela litatubisiso za ka ku tala li kona ku kaliswa. Se ku bile ni sikwata se sinca sa baituti ba miputo. Kono patisiso yeo ki ya butokwa cwañi kwa baituti ba Bibele?

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Mahaha a’ ki a mañwi a mahaha a’ fakaufi ni Dead Sea mo ne ku fumanwi miputo ya kwaikale

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 3]

Kaemba ka muputo: Makepe 3, 4, ni 6: Ka tumelezo ya Israel Antiquities Authority

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 5]

Ka tumelezo ya Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem