Miputo ya kwa Dead Sea—Ki Kabakalañi Ha Mu Lukela ku I Isa Pilu?

Miputo ya kwa Dead Sea pili i si ka fumanwa kale, miputo ye ñozwi ka lizoho ya kale ka ku fitisisa ya Mañolo a Siheberu n’e li ya mwa lilimo za mwanda wa pili ni wa bubeli C.E. Kana yona miputo yeo ya kona ku sepiwa luli kuli i fitisize Linzwi la Mulimu ku luna ka ku sepahala, ka ku ba kuli ku fitile lilimo ze fitelela lule ku zwa f’a felelizwe ku ñolwa Mañolo a Siheberu? Julio Trebolle Barrera, caziba yo muñwi wa sikwata sa mwahal’a macaba sa bakopisi ba Miputo ya kwa Dead Sea, u li: “Muputo wa Isaya [o zwa kwa Qumran] u fa bupaki bo bu tezi bwa kuli bakopisi ba Sijuda ba fitisize mañolo a mwa Bibele ku luna ka busepahali ni ka tokomelo ye tuna mwa lilimo ze sikiti ze felile.”

MUPUTO w’a talusa f’o Barrera u na ni buka mutumbi ya Isaya. Ku to fita cwale, mwahal’a miputo ye fitelela 200 ya Bibele ye fumanwi kwa Qumran, ku zibilwe likalulo za libuka kaufela za Mañolo a Siheberu kwand’a fela buka ya Estere. Ka ku sa swana ni Muputo wa Isaya, buñata bwa miputo ye miñwi yeo i mwa tuemba-emba fela. Tona tuemba-emba t’o tu na ni litaba ze eza kalulo i liñwi ku ze lishumi kwa litaba kaufela za buka ifi kamba ifi. Libuka ze mwa Bibele ze n’e tumile hahulu kwa Qumran n’e li za Lisamu (likopi ze 36), Deuteronoma (likopi ze 29), ni Isaya (likopi ze 21). Hape zona libuka zeo ki zona ze amilwe hahulu mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste.

Nihaike miputo yeo i bonisa kuli ha ku si ka ba ni licinceho ze ama litaba ze mutomo za mwa Bibele, hape li bonisa kuli, ka nzila ye ñwi, ne ku na ni likalulo ze fitana-fitana za mañolo a Siheberu a’ mwa Bibele e ne ba itusisa Majuda mwa nako ya Tempele ya Bubeli. Ye ñwi ni ye ñwi ne i na ni likalulo-kalulo za yona ze fapahana. Ki miputo ye sikai fela ye swana ni litaba za bo Masorete ibe mwa litaku kamba manzwi. A mañwi a bata ku swana hahulu ni a toloko ya Sigerike ya Septuagint. Kale, baituti ne ba nahana kuli lishutano ze mwa toloko ya Septuagint li kana za ba ze n’e tahisizwe ka mafosisa kamba mane mihupulo ye minca ye ne i cocomelizwe kabomu ki mutoloki. Miputo yeo cwale se i bonisa kuli buñata bwa lishutano zeo ne li tisizwe kabakala ku shutana ko ku mwa mañolo a Siheberu. Seo si kana sa talusa libaka mwa likalulo ze ñwi Bakreste ba pili ha ne ba itusisize manzwi a mwa Mañolo a Siheberu ka ku fapahana ni a mwa litaba za bo Masorete.—Exoda 1:5; Likezo 7:14.

Kacwalo, miputo ni tuemba-emba twa Bibele za butokwa hahulu zeo li fa mutomo o munde ka ku fitisisa wa ku ituta ka ona ka za mo a fitiselizwe mañolo a Siheberu a mwa Bibele. Miputo ya mwa Dead Sea i bonisize butokwa bwa toloko ya Septuagint ni ya Pentateuch ya Masamaria mwa ku bapanya mañolo. I fa batoloki ba Bibele simbule se siñwi sa ku nyakisisa ka sona ku lukiswa ko ne ku kana ku ezizwe kwa litaba za bo Masorete. Mwa miinelo i sikai, i tiisa likatulo za ba katengo ka New World Bible Translation Committee za ku kutiseza libizo la Jehova mwa libaka mo ne li zwisizwe mwa litaba za bo Masorete.

Miputo ye talusa milao ni litumelo za sikwata sa bulapeli bwa kwa Qumran i bonisa hande kuli ne ku na ni mifuta-futa ya bulapeli bwa Sijuda  mwa miteñi ya Jesu. Sikwata sa bulapeli sa kwa Qumran ne si na ni lizo ze shutana ni za Bafalisi ni Basaduki. Mwendi zona lifapahano zeo ne li tahisize kuli sikwata sa bulapeli seo si tutele kwa lihalaupa. Ne ba nahana ka mafosisa kuli ku tuta kwa sikwata seo n’e li ku talelezwa kwa Isaya 40:3 ye bulela za linzwi mwa lihalaupa le li bulela za ku lukisa nzila ya Jehova. Buñata bwa tuemba-emba twa miputo yeo tu supa ku Mesiya, y’o bañoli ne ba boni kuli n’a ka tuha a taha. Sisupo seo si hoha mamelelo kabakala z’a bulela Luka kuli “sicaba ne si libelezi” ku taha kwa Mesiya.—Luka 3:15.

Miputo ye n’e fumanwi kwa Dead Sea i lu tusa ka nzila ye ñwi ku utwisisa mupilelo wa Majuda mwa miteñi ya n’a kutalize Jesu. I fa litaba ze kona ku itusiswa mwa ku tatuba ze swana ni ze sa swani za Siheberu sa kwaikale ni mañolo a mwa Bibele. Kono ze ñozwi mwa Miputo ye miñata ya kwa Dead Sea li tokwa ku tatubiwa hande. Kacwalo, mwendi ku sa na ni zibo ye nca ye ka fumanwa. Kaniti, ze pumbuzwi ze tuna ka ku fitisisa za mwa lilimo za mwanda wa bu 20 li zwelapili ku tabisa bocaziba ni baituti ba Bibele ha lu nze lu zwelapili mwa lilimo za mwanda w’o wa bu 21.

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 7]

Ze pumbuzwi za kwa Qumran: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est; muputo: Ka tumelezo ya Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem