Cyril ni Methodius—Batoloki ba Bibele Be Ne Ba Pangile Sipeleta

“Sicaba sa luna si kolobelizwe, kono ha lu na muluti. Ha lu utwi Sigerike kamba Silatini. . . . Ha lu zibi manzwi a’ ñozwi kamba taluso ya ona; kacwalo mu lu lumele baluti ba ba ka t’o lu taluseza manzwi a mwa Mañolo ni z’a talusa.”—Rostislav, mulena wa kwa Moravia, 862 C.E.

KACENU, batu ba ba fitelela 435 milioni ba ba bulela puo ye simuluha kwa lusika lwa ma-Slav ba kona ku bala toloko ya Bibele mwa puo ya bona. * Ba 360 milioni ku bona ba itusisa sipeleta se si bizwa Cyrillic. Kono, lilimo ze myanda ye 12 kwamulaho k’o, ne ku si na puo ye ñozwi kamba sipeleta mwa malimi a bokukululu ba bona. Banna be ne ba tusize mwa ku tatulula taba yeo n’e li bo Cyril ni Methodius, ili mutu ni munyan’a hae. Batu ba ba lata Linzwi la Mulimu ba ka fumana kuli buikatazo bo bu bundume ili bwa ku tahisa nto ye nca bwa bana ba habo bao bu eza kalulo ye tabisa mwa litaba ze ezahezi za ku bukeleza ni ku hulisa Bibele. Banna bao n’e li bomañi, mi ne ba talimani ni mikwalelo ifi?

“Muituti wa za Mihupulo” ni Mubusisi

Cyril (827-869 C.E., ya n’a bizwa pili kuli Constantine) ni Methodius (825-885 C.E.) ne ba pepezwi mwa lubasi lo lu kutekeha kwa Tesalonika, mwa Greece. Ka nako yeo, Tesalonika n’e li muleneñi mo ne ku bulelwa lipuo ze peli; be ne ba pila teñi ne ba bulela Sigerike ni mufuta o muñwi wa puo ya si-Slavonic. Cyril ni Methodius ne ba kana ba konile ku ba ni zibo ye tezi ya puo ya si-Slavonic sa kwa mboela kakuli ne ku na ni ma-Slav ba bañata be ne ba pila mwa Tesalonika mi hape Magerike ne ba swalisana hahulu ni ma-Slav ba bañwi be ne ba pila mabapa. Mi muñoli yo muñwi wa za bupilo bwa Methodius mane u bulela kuli bom’a bona ne ba simuluha kwa ma-Slav.

Bondat’ahe ha se ba shwile, Cyril a tutela kwa Constantinople, ili muleneñi wa Mubuso wa Byzantinium. Teñi k’o, a yo itutela kwa sikolo se si pahami mi a eza sango ni baluti ba ba kutekeha. Kihona a yo sebeza mwa Hagia Sophia, ili muyaho mo ku bulukelwa libuka. Muyaho w’o n’e li muyaho wa keleke o n’o tumile hahulu kwa Upa. Hamulaho, a ba caziba wa tuto ya za mihupulo ya batu. Mane, kakuli n’a ezize hande kwa sikolo, Cyril a fiwa libizo la sisomo la The Philosopher (muituti wa za mihupulo ya batu).

Ka nako ye swana, Methodius a ituta za tamaiso ya za bupolitiki, ili ku latelela mutala wa bondat’ahe. A fita fa ku ba mubusisi mwa sikiliti sa  kwa museto wa Byzantinium ko ne ku pila ma-Slav ba bañata. Nihakulicwalo, a yo ina mwa muyaho mo ku pila ba ba ezize tamo ya za bulapeli kwa Bithynia, kwa Asia Minor. Cyril a y’o kopana ni yena k’o ka 855 C.E.

Ka 860 C.E., mueteleli wa lusika wa kwa Constantinople a ba luma ku yo sebeleza kwa naha i sili. Ne ba lumilwe kwa batu ba ma-Khazar, be ne ba pila kwa mutulo-upa wa Black Sea. Bona batu bao ne ba sa zina-zina ka za ku keta kuli ba be Mamozilemu, Majuda, kamba Bakreste. Ha n’a li mwa nzila ku ya teñi k’o, Cyril a ina hanyinyani mwa Chersonese, kwa Crimea. Baituti ba bañwi ba lumela kuli n’a itutezi teñi k’o Siheberu ni si-Samaria ni kuli n’a tolokile tuto ya puo ya Siheberu ku isa mwa puo ya ma-Khazar.

Pizo ye Zwa kwa Moravia

Ka 862 C.E., Rostislav, mulena wa kwa Moravia (ili sibaka seo kacenu si bizwa Czechia, se si kwa wiko wa Slovakia, ni kwa wiko wa Hungary), a kupa Mulena Machael III wa kwa Byzantinium kuli a lumele teñi baluti ba Mañolo. Kupo yeo ki yona ye lu boni mwa paragilafu ya makalelo. Bayahi ba kwa Moravia be ne ba bulela puo ya si-Slavonic ne se ba zibile kale lituto za keleke ze ne ba lutilwe ki balumiwa be ne ba zwa kwa mubuso wa ma-Frank wa kwa Upa (ye s’e li kalulo ya Germany ni Austria kacenu). Kono Rostislav yena n’a iyakatwa hahulu ka za kukuezo ya za bupolitiki ni za bulapeli ya mishobo ya Sijelemani. N’a sepa kuli liswalisano za bulapeli ni muleneñi wa Constantinople ne li ka tusa sicaba sa hae ku ipusa ku za bupolitiki ni za bulapeli.

Mulena y’o a lela ku luma Methodius ni Cyril kwa Moravia. Ne ba kona ku etelela musebezi w’o kakuli ne ba ezize hande kwa sikolo, ne ba itutile, mi ne ba ziba lipuo ze sikai. Muñoli yo muñwi wa litaba za mwa bupilo bwa batu wa mwa lilimo za mwanda wa bu 9 u lu bulelela kuli mulena y’o ha n’a ba susueza ku ya kwa Moravia, n’a ize: “Sibeli sa mina mu pepezwi mwa Tesalonika, mi batu ba mwa Tesalonika kaufela ba ziba hande puo ya si-Slavonic.”

Ku Pangiwa kwa Sipeleta ni ku Tolokiwa kwa Bibele kwa Kalisa

Mwa likweli pili ba si ka funduka kale, Cyril a itukiseza musebezi w’o ka ku ezeza ma-Slav litaku ze ñozwi. Ku bulezwi kuli n’a ziba hahulu muutwahalelo wa litaku za lipuo. Kacwalo, ka ku itusisa litaku za Sigerike ni Siheberu, a lika ku eza taku ya muutwahalelo wa pulelo ni pulelo mwa Slavonic. * Babatisisi ba bañwi ba lumela kuli na s’a tandile kale lilimo-limo inz’a sebeleza fa ku eza litaku zeo. Mi ha ku zibahali hande ka  za litaku luli za n’a ezize Cyril.—Mu bone sikwenda se si na ni toho ya taba ye li “Kana N’e li Litaku za Cyrillic Kamba za Glagolitic?”

Ka nako ye swana, Cyril a kalisa musebezi wa kapili-pili wa ku toloka Bibele. Litaba za sizo li bulela kuli, ka ku itusisa sipeleta se ne si sa z’o ezwa seo, n’a kalile ku toloka kalulo ya pili ya Evangeli ya Joani y’e li: “Kwa makalelo ne ku na ni Linzwi . . . ” N’a tolokile ku zwa mwa Sigerike ku isa mwa si-Slavonic. Cyril a zwelapili ku toloka libuka z’e ne za Evangeli, mañolo a Paulusi, ni buka ya Lisamu.

Kana n’a sebelize a nosi? Methodius mwendi luli n’a tusize kwa musebezi w’o. Hape, buka ye bizwa The Cambridge Medieval History i li: “Ku bunolo ku hupula kuli [Cyril] n’a tusizwe ki batu ba bañwi. Bao ne ikana i bile batu be ne ba li ma-Slav ka sipepo ili be ne ba itutile lituto za Sigerike. Ha lu tatuba litoloko za kale ka ku fitisisa, . . . lu fumana bupaki bo butuna ka ku fitisisa bwa puo ya si-Slavonic ye zwezipili hahulu-hulu, ili ye lukela ku ba ye ne i ñozwi ki batu be ne ba sebeza hamoho ni yena ili bao ne ba li ma-Slav.” Methodius ki yena ya n’a felelelize kalulo kaufela ye ne i siyezi ya Bibele, sina ha lu ka bona.

“Sina Mañwalala A Lwanisa Mankoli”

Ka 863 C.E., Cyril ni Methodius ba kalisa musebezi wa bona wa kwa Moravia. Teñi k’o, ba amuhelwa hande. Musebezi wa bona n’o kopanyeleza ku luta batu ba fa sibaka litaku za si-Slavonic ze n’e sa zo ezwa, ni ku toloka mañolo a Bibele ni a lizo za bulapeli.

Kono ne ku na ni butata. Babusi ba bulapeli bwa ma-Frank kwa Moravia ne ba hanyelize hahulu ku itusisa puo ya si-Slavonic. Ne ba bata kuli ku itusiswe lipuo ze talu fela, ili ku hanelela kuli n’e li fela Silatini, Sigerike, ni Siheberu ze n’e lumelezwa ku itusiswa mwa bulapeli. Ka ku sepa kuli papa n’a ka yemela puo ya bona ye nca ye ne ba ezize ili ye n’e ñozwi yeo, bo Cyril ni Methodius ba tama musipili wa ku ya kwa Rome ka 867 C.E.

Ha ne ba li mwa nzila, ili mwa Venice, Cyril ni Methodius ba kopana ni sikwata se siñwi sa babusi ba bulapeli ba Silatini be ne ba ñañelela za ku itusisa lipuo ze talu zeo. Muñoli wa litaba za mwa bupilo bwa Cyril wa mwa lilimo za fa sihali-hali u lu bulelela kuli mabishopu ba fa sibaka, baprisita, ni be ne ba ezize tamo ya za bulapeli ba mu nenauna “sina mañwalala a lwanisa mankoli.” Ka ku ya ka taba yeo, Cyril a alaba ka t’ata ka ku itusisa 1 Makorinte 14:8, 9, ye li: “Mi tolombita ha i lizwa mulumo o sa ketahani, ki mañi ya ka itukiseza ndwa? Kamukwaocwalo, ni mina ha mu sa tahisi ka lulimi taba ye utwahala, ku ka zibwa cwañi se si bulelwa? Ikaba mu ipulelela mwa moya.”

Kwa mafelelezo ha ba yo fita mwa Roma, Papa Adrian II a ba lumeleza ku itusisa puo ya si-Slavonic. Hamulaho wa likwelinyana, Cyril a kula hahulu inge a sa li mwa Roma. Hamulaho wa likweli ze bat’o ba ze peli, a shwa a li wa lilimo za buhulu ze 42.

Papa Adrian II a susueza Methodius ku kuta ku y’o sebeleza kwa Moravia ni mwa tolopo ya Nitra, yeo cwale se i li kalulo ya Slovakia. Papa y’o ka ku lakaza ku tiisa kukuezo ya hae mwa sibaka seo, a fa Methodius mañolo a’ mu lumeleza ku itusisa puo ya si-Slavonic mi a mu keta ku ba yo muhulu wa mabishopu. Kono, mwa 870 C.E., Hermanrich, bishopu wa mu-Frank, ka ku tuswa ki Mulena Svatopluk wa kwa Nitra, a tama Methodius. N’a beilwe mwa muyaho mo ku pila be ne ba ezize tamo ya bulapeli kwa mboela-upa wa Germany ka lilimo ze peli ni licika. Kwa nalulelule, Papa John VIII, ya n’a yolile Adrian II, a laela kuli Methodius a lukululwe, a kutisezwe fa situlo sa hae, mi a li u ka yemela ku itusiswa kwa puo ya si-Slavonic mwa bulapeli.

Kono ba bahulu ba bulapeli ba ma-Frank ba zwelapili ni twaniso ya bona. Methodius a itwanela hande-nde kwa litamilikezo za n’a lambilwe za bukwenuheli. Kwa nalulelule, Papa John VIII a mu fa liñolo le li mu fa m’ata a ku itusisa puo ya si-Slavonic mwa keleke. Sina papa wa cwale, yena John Paul II, ha n’a itumelezi, Methodius n’a pilile bupilo bwa hae a nze a “tama misipili, ku kwalelwa, ku nyandiswa, ku toiwa ni ku tukufazwa, . . . mane ni ku notelwa h’a situhu mwa tolongo.” Bumai ki kuli, be ne ba eza cwalo n’e li mabishopu ni malena be ne ba lata hahulu muleneñi wa Roma.

Bibele Mutumbi ya Tolokiwa

Ku si na taba ni ku hanyezwa ko ne ku sa feli, Methodius a feza ku toloka kalulo ye n’e siyezi ya Bibele mwa puo ya si-Slavonic, ka ku tuswa ki bañoli ba sikai be ne ba kona ku ñola ka bubebe. Litaba  za sizo li bulela kuli n’a felize mungendenge w’o mwa likweli fela ze 8. Kono n’a si ka toloka libuka za apocrypha za bo Makabaeusi.

Ku t’ata kacenu ku ziba hande-nde kuli toloko ye ne ba ezize bo Cyril ni Methodius ki ye nde cwañi. Ku na ni fela likopi li sikai za miputo ye ne i ñozwi mwa linako ze li bukaufi ni ku toloka kwa pili. Ka ku tatuba yona miputo yeo ye sa ipumanelwi fela, baituti ba lipuo ba bulela kuli toloko yeo ne li ye nepahezi mi ne li ye utwahala hande. Buka ye bizwa Our Slavic Bible i bulela kuli mutu ni munyan’a hae bao “ne ba na ni ku panga manzwi ni lipulelo ze nca ze ñata . . . Mi ne ba ezize zeo kaufela ka ku nepahala ko ku komokisa [mi] ba tahisa kuli puo ya si-Slavonic i be ni manzwi a mañata.”

Sanda Se si Tiile

Methodius ha s’a shwile ka 885 C.E., balutiwa ba hae ba lundulwa mwa Moravia ki lila za bona za ma-Frank. Ba sabela kwa Bohemia, ili kwa mboela wa Poland, ni kwa Bulgaria. Kacwalo, musebezi wa Cyril ni Methodius wa zwisezwapili mi mane ni ku yandululwa. Puo ya si-Slavonic, ye ne i ñozwi ni ku ba ni manzwi a inelela ki mutu ni munyan’a hae bao, ya hula, ya zwelapili, mi hamulaho ya eza lipuo ze fitana-fitana. Kacenu, masika a ma-Slav a kopanyeleza lipuo ze 13 ze ikemela ni malimi a mañata.

Hape, buikatazo bo bu bundume bwa Cyril ni Methodius bwa ku toloka Bibele bwa beya miselo kakuli kacenu ku na ni litoloko ze shutana-shutana za Mañolo za mwa puo ya si-Slavonic. Bolule-lule ba ba bulela lipuo zeo ba tusiwa ki ku ba ni Linzwi la Mulimu mwa puo ya bona. Ku si na taba ni ku hanyezwa ko kutuna, manzwi a’ ki a niti, a’ li: “Linzwi la Mulimu wa luna li ka tiya ku ya ku ile”!—Isaya 40:8.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 29]

Kana N’e li Litaku za Cyrillic Kamba za Glagolitic?

Muinelo wa sipeleta sa n’a ezize Cyril ne u tahisize hahulu kañi, kakuli baituti ba za lipuo ha ba zibi hande kuli n’e li sipeleta sifi. Sipeleta se si bizwa Cyrillic si swana hahulu ni sa Sigerike, mi ne ku ezizwe litaku ze bat’o ba ze 12 ze yemela milumo ya puo ya si-Slavonic ye siyo mwa puo ya Sigerike. Kono miputo ye miñwi ya puo ya si-Slavonic ya kwa makalelo-kalelo i itusisa litaku ze fapahana hahulu, ili ze bizwa Glagolitic, mi zeo ki zona ze ba lumela baituti kuli ki zona za n’a ezize Cyril. Litaku ze sikai za Glagolitic li bonahala kuli li zwelela kwa miñolo ya Sigerike ni ya Siheberu ze ñolwa ka ku tatahanyeza. Litaku ze ñwi mwendi ne li ngilwe kwa milumo ya fa sihali-hali. Kono buñata bwa zona ki ze n’e ezizwe kwa makalelo ili ze tatezani. Litaku za Glagolitic li bonahala kuli za ikemela hahulu mi ne li zona za kwa makalelo. Nihakulicwalo, ki litaku za Cyrillic ze fitile fa ku ba ze itusiswa cwale mwa si-Russian, si-Ukrainian, si-Serbian, si-Bulgarian, ni si-Macedonian. Hape ku na ni lipuo ze ñwi ze 22, ze ñwi ku zona ili ze si za puo ya si-Slavonic.

[Mapa ye fa likepe 31]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Liwate la Baltic

(Poland)

Moravia (Upa wa Czechia, Wiko wa Slovakia, Wiko wa Hungary)

Bohemia (Czechia)

Nitra

MUBUSO WA MA-FRANK WA KWA UPA (Germany ni Austria)

ITALY

Venice

Roma

Liwate la Mediteranea

BULGARIA

GREECE

Tesalonika

(Crimea)

Liwate la Black Sea

Bitinia

Constantinople (Istanbul)

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Bibele ya si-Slavonic mwa muñolo wa Cyrillic wa mwa 1581

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Bibele: Narodna in univerzitetna knjiz̆nica-Slovenija-Ljubljana