“Mutu Ya Ipatela Butali U Na ni Mbuyoti”

N’A LI muloki, caziba wa za miyaho, mulena. Ka silimo n’a hola mali a fitelela K6,900,000,000. N’a onyokile ku fita mulena ufi kamba ufi fa lifasi. Munna yo hape n’a bubana ka butali bwa hae. Mulena yo muñwi wa musali ya n’a potile n’a susuelizwe hahulu kuli mane a li: “A mu bone, ne ni si ka li bulelelwa niheba fahali a zona. Butali bwa hao ni bufumu bwa hao li fitela kwahule libubo le ni utwile.” (1 Malena 10:4-9) Ao ne li ona mayemo a Mulena Salumoni wa Isilaele wa kwaikale.

Salumoni n’a na ni sifumu ni butali. Mi seo sihulu ne si mu konisize ku keta sa butokwa hahulu ku ze peli zeo. N’a ñozi kuli: “Mutu ya ipatela butali u na ni mbuyoti, hamoho ni ya ikataleza zibo. Kakuli butali bu fita silivera kwa ku fumisa, bu fita ni gauda ye kenile kwa ku luwisa. Ki bwa butokwa ku fita macwe a rubi; ku ze lakazeha kamukana ha ku na ye likana ni bona butali.”—Liproverbia 3:13-15.

Ki kakai he, k’o butali bu konwa ku fumanwa? Ki kabakalañi ha bu li bwa butokwa ku fita sifumu? Ki lifi likalulo za bona ze nde? Kauhanyo 8 ya buka ya Liproverbia, y’e ñozwi ki Salumoni, i alaba lipuzo ze ka nzila ye makaza. Teñi m’o butali bu bonisizwe ku ba inge bo bu kona ku bulela ni ku eza se siñwi. Mi butali ka ili bona bu sinula bunde bwa bona ni butokwa bwa bona.

‘Bwa Huweleza’

Kauhanyo 8 ya Liproverbia i kala ka puzo ye sa tokwi ku alabiwa ye li: “Ki kuli butali ha bu huwelezi? Ni yona ngana kikuli ha i tumusi kwa linzwi la yona?” * (litaku li siyamisizwe ki luna.) Ee, butali ni ngana za huweleza, kono ha li swani ni musali wa muzamao o maswe ya shondalela mwa lififi mi u shobota manzwi a kalole mwa lizebe za mutangana ya inzi anosi ili ya si na yeloseli. (Liproverbia 7:12) “Butali bu inzi fo ku lumbile, kwatuko a makululu, ni fa manganandila ki fo bu yema; Fa kuta, fa makenelo a munzi, fa minyako mo ku kenelwa, [bwa] huweleza.” (Liproverbia 8:1-3) Linzwi le li tiile ili le li bundume la butali la utwahala ka ku tala mwa libaka za nyangela—fa minyako, fa manganandila, fa makenelo a munzi. Batu ba kona ku utwa ka bunolo linzwi leo ni k’u nga muhato.

Ki mañi ya ka latula kuli butali bwa silumeli bo bu ñozwi mwa Linzwi la Mulimu le li buyelezwi, Bibele, bwa fumaneha ibat’o ba ku mañi ni mañi fa lifasi-mubu ya tabela ku ipumanela bona? Hatiso ye bizwa The World Book Encyclopedia i talusa kuli “Bibele ki yona buka ye balilwe ka ku fitisisa haisamba.” I ekeza kuli: “Likopi za Bibele ze s’e hasanyizwe li fita za buka ifi kamba ifi. Hape Bibele se i tolokilwe hañata-ñata, mi ili mwa lipuo ze ñata, ku fita buka ifi kamba ifi.” Ka ku ba kuli Bibele mukatumbi kamba likalulo za yona za fumaneha mwa lipuo ni malimi a fitelela 2,100, palo y’e fitelela 90 pesenti ya  batu ba kona ku ba nihaiba ni kalulo fela ya Linzwi la Mulimu mwa puo ya bona.

Lipaki za Jehova ba zibahaza fa nyangela lushango lwa Bibele kai ni kai. Mwa linaha ze 235, ba patehile ku kutaza ka taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu ni ku luta batu niti ye fumaneha mwa Linzwi la Mulimu. Lihatiso za bona ze tomile fa Bibele za Tora ya ku Libelela, ye hatiswa mwa lipuo ze 140, ni Awake!, ye hatiswa mwa lipuo ze 83, li hasanyiwa ka likopi ze fitelela 20 milioni ye ñwi ni ye ñwi. Kaniti luli butali bu zwelapili ku huweleza mwa libaka za nyangela!

“Linzwi La Ka Li Bulela ni Bana ba Batu”

Butali bo bu taluswa inge mutu bu kalisa ku bulela, kuli: “Mina batu, ki mina be ni biza, linzwi la ka li bulela ni bana ba batu. Mina likuba mu n’o utwa za ngana, ni mina mu si na se mu ziba, mu be ni lipilu ze utwisisa.”—Liproverbia 8:4, 5.

Pizo ya butali i ya kai ni kai. Bu fitisa memo ya bona kwa batu kamukana. Ni haiba ba ba sina yeloseli ba memiwa ku ipumanela butali, kamba ngana, mi likuba bona ba memiwa kuli ba ipumanele kutwisiso. Ka maniti, Lipaki za Jehova ba lumela kuli Bibele ki buka ya batu kamukana, mi ku si na sobozi ba susueza mañi ni mañi ye ba fumana ku talima mwateñi ni ku fumana manzwi a butali a’ li ku yona.

“Mulomo Wa Ka U Bulela za Niti”

Ka ku fitisa kupo ya bona, butali bu zwelapili bu li: “A mu teeleze, kakuli ze ni ka bulela ki ze nde-nde; ha ni ka atamisa mulomo, ki ku bulela ze lukile. Kakuli mulomo wa ka u bulela za niti, e, mulomo wa ka u toile za buhata. Manzwi kamukana a’ zwa mwa mulomo wa ka, ki a lukile. Ku ona ha ku na le li sikami kamba le li keluhile.” Ee, lituto za butali li nepahezi luli mi li otolohile, ki za niti ili ze sepahala. Ha ku na se si sikami kamba se si keluhile ku zona. “Kaufela ki a’ utwahala ku ya na ni ngana, a lukile ku ba ba latile zibo.”—Liproverbia 8:6-9.

Ka ku swanela, butali bwa susueza bu li: “Mu lakaze tuto ya ka, ku fita silivera, mu lakaze zibo ku fita gauda ye kenile.” Kupo yeo ki ye nde, “kakuli butali bu fita macwe a butokwa; ze lakazeha kaufela ha li na ku bapiswa ni bona butali.” (Liproverbia 8:10, 11) Kono ki kabakalañi? Ki sika mañi se si ezisa butali ku ba bwa butokwa hahulu ku fita sifumu?

“Se si Fumanwa ku Na Si Na Ni Tuso ku Fita Gauda”

Limpo zeo butali bu fa ku ya bu teeleza ki za butokwa ku fita gauda, silivera, kamba macwe a butokwa. Ka ku talusa kuli limpo zeo ki lika mañi, butali bu bulela kuli: “Ki na butali, ni yahile ni ngana; zibo ni minahano li fumanwa ku na. Ku saba [Muñ’a] Bupilo ki ku toya bumaswe, ni toile buikanyiso, ni buikuhumuso, ni nzila ya bumaswe, ni mulomo o puma.”—Liproverbia 8:12, 13.

 Butali bu fa ngana ni ku nahana ku ya na ni bona. Mutu ya na ni butali bwa silumeli u saba Mulimu ka nzila ye lukile, kakuli “simuluho ya butali ki ku saba [Muñ’a] Bupilo.” (Liproverbia 9:10) Kacwalo, u toile seo Jehova a toile. Buikanyiso, buikuhumuso, nzila ye maswe, ni mulomo o puma li kwahule ni yena. Ku toya kwa hae bumaswe ku mu takeleza kwa ku itusisa maswe m’ata. Ku butokwa hakalo kuli kaufela ba ba na ni buikalabelo mwa kopano ya Sikreste, ni litoho za mabasi, ba ipatele butali!

Butali bu zwelapili bu li: “Ku eleza ni ku talifisa ki kwa ka, ngana ki ya ka, mi ni na ni m’ata; malena ha ba busa, ki ka na; mi ki ka na, manduna ha ba laela ze lukile; babusisi ha ba busa, ki ka na, hamoho ni ba bahulu, ni baatuli kamukana ba mwa naha.” (Liproverbia 8:14-16) Ze tahiswa ki butali li kopanyeleza ngana, kutwisiso, ni m’ata—ili lika ze tokwahala hahulu kwa babusi, manduna, ni baatuli. Butali ki bwa butokwa kwa bazamaisi ni ba ba kalimela ba bañwi.

Butali bwa niti bu kona ku fumanwa ka bunolo ki batu kaufela, kono haki mañi ni mañi ya bu fumana. Ba bañwi ba bu hana kamba ku sa bu isa pilu, niha ba kona ku bu fumana ka bunolo. Butali bu li: “Ni lata ba ba ni lata, ba ba ni bata ka ku tundamena ba ka ni fumana.” (Liproverbia 8:17) Butali bu kona ku fumanwa ki ba ba bu bata ka tundamo.

Linzila za butali li lukile mi za sepahala. Bu fa mupuzo ku ba ba bu bata. Butali bu li: “Ku fuma ni ku kutekeha, ku fumanwa ku na, e, maluwo a tiile ni a niti. Se si fumanwa ku na, si na ni tuso ku fita gauda, mane gauda ye kenisizwe; ze huliswa ki na, li na ni tuso ku fita silivera ye nde-nde. Na, ni zamaya mwa mukwakwa o na ni niti, fo ni inzi, ki fahali a linzila za likatulo; kuli ni luwise ba ba ni lata sanda se si tiile, ni taze mabulukelo a bona bufumu.”—Liproverbia 8:18-21.

Ka ku zamaelela ni tulemeno ni mikwa ze babazeha z’e cwale ka ngana, ku nahana, buishuwo, temuho, butali bo bu tusa, ni kutwisiso, limpo za butali li kopanyeleza cwalo ni sifumu ni ku kutekeha. Mutu ya butali u kona ku fumana maluwo ka mukwa o lukile, mi u ka atelwa kwa moya. (3 Joani 2) Hape butali bu tahiseza mutu ku kutekiwa. Ku tuha f’o, u ba ni buikolwiso ka z’a fumana, mi u ba ni kozo ya munahano ni lizwalo le li kenile ku Mulimu. Ee, mutu ya ipatela butali u na ni mbuyoti. Ze tahiswa ki butali ki ze nde luli ku fita gauda ye kenisizwe ni silivera ze nde-nde.

Kelezo yeo ki ya ka bunako luli ku luna bakeñisa kuli lu pila mwa lifasi le li lata hahulu sifumu, ili m’o koñomeko i beiwa fa ku ipumanela maluwo ka mukwa ufi kamba ufi ku si na taba ni ze zwa mwateñi! Haike lu si ke lwa latehelwa ki temuho ya butokwa bwa butali kamba ku sikuluhela kwa mikwa ye si ka luka mwa ku fumana maluwo. Haike lu si ke lwa keshebisa zona limpo z’e fa butali —mikopano ya luna ya Sikreste ni tuto ya luna ya ka butu ya Bibele ni lihatiso ze fiwa ki “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso”—ka libaka fela la ku bata sifumu.—Mateu 24:45-47.

“Na Fiwa Situlo kwa Makalelo A Linako”

Ku taluswa inge mutu kwa butali ko ku fumaneha mwa kauhanyo 8 ya Liproverbia haki mukwa fela wa ku talusa ka ona kalemeno ka ka sa sebezi. Ka swanisezo, ku ama hape kwa pupo ya Jehova y’e li ya butokwa ka ku fitisisa. Butali bu zwelapili ku bulela kuli: “[Muñ’a] Bupilo u ni bupezi ko i simuluha nzila ya hae, pili, misebezi ya hae ya kwa kale-kale i si ka eziwa. Na fiwa situlo kwa makalelo a linako, kwa simuluho, pili ku si ka ezwa lifasi. Na pepwa ku si ka ba ni mawate, ku si ka ba ni mawelu-welu a’ welaukisa mezi a mañata; ni tahile pili ku si ka ezwa malundu, niheba malundunyana; [Muñ’a] Bupilo a si ka eza kale linaha, ni masimu, ni liluli fo li kalezi ku ba teñi mwa lifasi.”—Liproverbia 8:22-26.

Taluso yeo ya butali bo bu taluswa inge mutu i zamaelela hande ni ze talusizwe mwa Mañolo ka za “Linzwi.” Muapositola Joani n’a ñozi kuli: “Kwa simuluho ne ku na ni Linzwi,” mi Linzwi n’a li ku Mulimu, mi Linzwi ne li [mulimu, NW].” (Joani 1:1) Ka swanisezo butali bo bu talusizwe inge mutu bu yemela Mwan’a Mulimu, yena Jesu Kreste, pili a si ka taha kale fa lifasi. *

Jesu Kreste ki “mweli ku ze bupilwe kamukana. Kakuli linto kamukana li ezizwe ka yena, ze kwa lihalimu, ni za mwa lifasi, ze bonwa, ni ze sa bonwi.” (Makolose 1:15, 16) Butali bo bu taluswa inge mutu bu zwelapili bu li: “[Jehova] h’a lukisa mahalimu, ne ni se ni li kwateñi, nih’a potolosa liwate ka mululwani; mi a beya malu kwahalimu; mi mezi a mwa buliba a tateka ku shelauka. H’a fa liwate mulao, kuli mezi a lona a si ke a tula taelo ya hae; yena h’a likanya mitomo ya lifasi; ka linako zani, ne ni se ni inzi ku Yena, ni nze ni mu sebeleza, ne li na y’A n’a tabela ka zazi ni zazi, ni nze ni tabile fapil’a hae kamita: Ne ni tabela lifasi mo ku yahile batu. Ne ni wabelelwa ni bana ba batu.” (Liproverbia 8:27-31) Mwan’a Jehova wa mweli n’a li teñi bukaufi ni Ndat’ahe, inz’a beleka ni yena, yena Mubupi wa mahalimu ni lifasi y’a si na ya likana ni yena. Jehova Mulimu ha n’a bupile mutu wa pili, Mwan’a Hae n’a sebelisani ni yena ka ku ba Ya Mu Sebeleza. (Genese 1:26) Ha ku komokisi Mwan’a Mulimu ha cisehela, mane ni ku tabela batu!

“Mbuyoti I Fiwa Mutu Ya Ni Utwa”

Ka ku taluswa ku ba butali, Mwan’a Mulimu u li: “Kifohe bana ba ka, mu ni teeleze, mbuyoti i fiwa ba ba ya ka linzila za ka. Mu utwe ku laelwa, mi mu talife, mu si ke mwa bu hana. Mbuyoti i fiwa mutu ya ni utwa, ya kombweka mwa minyako ya ka ka mazazi, ya libelela mwa makozwana a ndu ya ka. Kakuli ya ni fumana, u fumani bupilo. Mi u ka teeba ku [Muñ’a] Bupilo. Kono ya ni foseza, u foseza bupilo bwa hae; kamukana ba ba ni toile ba lata lifu.”—Liproverbia 8:32-36.

Ku Jesu Kreste ki mona mo ku iputezi butali bwa Mulimu. “Ye ku yena ku patilwe hande maluwo kamukana a butali ni a zibo.” (Makolose 2:3) Kacwalo, ha lu mu utweñi ka tokomelo ni ku latelela mihato ya hae ka ku tala. (1 Pitrosi 2:21) Ku mu hana ki ku foseza bupilo bwa luna ni ku lata lifu, kakuli “ku piliswa, ha ku yo ku yo muñwi.” (Likezo 4:12) Kaniti luli, ha lu amuheleñi Jesu ku ba yena y’o Mulimu a lu file kuli lu puluswe. (Mateu 20:28; Joani 3:16) Ka ku eza cwalo, lu ka ipumanela tabo ye zwa mwa ‘ku fumana bupilo ni ku teeba ku Jehova.’

[Litaluso za kwatasi]

[Maswaniso a fa likepe 26]

Butali ki bwa butokwa hahulu ku ba ba na ni buikalabelo

[Maswaniso a fa likepe 27]

Mu si keshebisi limpo z’e bu fa butali