Bibele ya Volyumu I Liñwi

KA KU swalisana ni buikatazo bwa bona mwa ku eza likopi za Bibele, Bakreste ba kwakale ne ba li ba pili mwa ku itusisa codex—ili buka, isi muputo. Nihakulicwalo, Bakreste bao ne ba si ka kalisa ona fo ku tahisa volyumu i liñwi ye kopanyeleza libuka kaufela ze mwa Bibele. Muhato wa butokwa mwa yanduluko ya ku tahiswa kwa Bibele ya volyumu i liñwi ne u ngilwe ki Flavius Cassiodorus mwa lilimo za mwanda wa bu 6.

Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus n’a pepilwe mwahal’a 485 ni 490 C. E mwa lubasi lo lu fumile mwa Calabria, ili sibaka se si fa ngo ya kwa mboela wa Italy. N’a pilile mwa nako ya mikwangalakanyi mwa litaba ze ezahezi za Italy ili fo sikuli seo ne si yahilwe pili ki ma-Goth mi ku tuha fo sa yahiwa ki ma-Byzantine. Ha n’a li wa lilimo za buhulu ze bat’o ba 60 kamba 70, Cassiodorus a toma sibaka mo ne ku pila batu ba bulapeli ni ku bulukelwa teñi libuka bukaufi ni kwa n’a pila mwa Squillace, Calabria.

Muñoli wa Bibele ya Na ni Buikatazo

Kwa lika za n’a iyakatwile hahulu Cassiodorus ne li ka mo Bibele i ka kona ku fitela kwa batu. Caziba wa litaba ze ezahezi Peter Brown n’a ñozi kuli: “Ka ku ya ka mubonelo wa Cassiodorus, ze n’e ñozwi kaufela ka bucaziba za si-Latin ne li na ni ku itusiswa mwa ku tahisa Mañolo. Lika kaufela ze n’e itusisizwe pili mwa ku itwaelisa ni ku kopisa lika ze ñozwi ka bukwala ka ku fitisisa ne li na ni ku itusiswa ka mulelo wa ku utwisisa Mañolo ni ku a kopisa ka bucaziba. Sina tamaiso ya pulaneti ye sa zo pangeha, bukwala bwa si-Latin kaufela ne bu lukela ku potoloha lizazituna la Linzwi la Mulimu.”

Cassiodorus a kopanya batoloki ni ba ba ziba za puo mwa muyaho wa bulapeli wa Vivarium ili ku yo nyakisisa Bibele mukatumbi mi a okamela musebezi w’o wa ka tokomelo wa buhatisi. A fa musebezi kwa banna ba sikai fela be ne ba itutile. Bao ne ba na ni ku pima ku akufela ku lukisa ze ne ba akaleza ku ba mafosisa a za buñoli. Ha ne ku na ni puzo ka za muitusisezo wa manzwi, miputo ya kale ya Bibele ne i’ ngiwa ku ba ye na ni m’ata ku fita ku amuhela muitusisezo wa si-Latin. Cassiodorus n’a laezi kuli: “Ku ipitela kwa mubulelelo . . . ku lukela ku bukelezwa, kakuli liñolo le li zibahala ku ba le li buyelezwi ha li koni ku cinciwa. . . . Mutalusezo wa Bibele, ku itusisa linzwi le li yemela nto ye ñwi, ni lipulelo li lukela ku bukelezwa, ni ha li shutana hahulu ni lipimo za si-Latin. Ku be cwalo ni kwa mabizo a Siheberu.”—The Cambridge History of the Bible.

Hatiso ye Bizwa Codex Grandior

Bañoli mwa muyaho wa bulapeli wa Vivarium ne ba laelezwi ku tahisa niheba lihatiso ze ikemezi ze talu za Bibele mwa si-Latin. Ye ñwi ya zeo, mwa livolyumu ze 9, mwendi ne i na ni muñolelo wa si-Latin sa kwakale, ili toloko ye ne i til’o bonahala kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli. Hatiso ya bubeli ne i na ni Latin Vulgate, ili yeo Jerome n’a felelelize ibat’o ba kwa makalelo a lilimo za mwanda wa buketalizoho. Ya bulalu, Codex Grandior, ye talusa “codex ye tuna ni ku fita,” ne i’ngilwe kwa mañolo a malalu a Bibele. Bubeli bwa lihatiso za mafelelezo zeo ne li kopanyize libuka kaufela za Bibele ku li eza volyumu i liñwi.

Ku bonahala kuli Cassiodorus ne li yena wa pili mwa ku tahisa Libibele za si-Latin mwa ku ba volyumu i liñwi, ni ku li biza pandectae. * Ku  si na ku kakanya, n’a boni tuso ya ku kopanya libuka kaufela za Bibele ku li eza volyumu i liñwi, kacwalo ili ku felisa mukwa o n’o ca nako wa ku itusisa livolyumu ze ñata-ñata.

Ku Zwa kwa Mboela wa Italy ku Ya mwa Lioli za Britain

Nakonyana hamulaho wa lifu la Cassiodorus (mwendi ibat’o ba ka 583 C.E.) musipili wa Codex Grandior wa kalisa. Ka nako yeo, ku lumelwa kuli kalulo ye ñwi ya libulukelo la libuka la Vivarium n’e tutiselizwe kwa libulukelo la libuka la Lateran mwa Rome. Ka 678 C.E., Ceolfrith, munna ya n’a li muzamaisi wa sibaka sa bulapeli sa Anglo-Saxon, ki yena ya n’a tile ni codex kwa sikuli sa Britain ha n’a kutile ku zwa mwa Rome. Kacwalo, ya kena ku ze ñolwa ze bulukwa mwa miyaho ye mibeli ya bulapeli ya Wearmouth ni Jarrow, ili ye n’e etelezwi ki Ceolfrith, ye mwa sibaka se si bizwa cwale kuli Northumbria, mwa England.

Bibele ya Cassiodorus ya volyumu i liñwi i lukela ku ba ye ne hohile mamelelo ya Ceolfrith ni banna ba hae ba makwasha be ne ba itamile ku za bulapeli, ili bao mwendi ne ba tabisizwe ki bunolo bwa yona mwa ku i belekisa. Kacwalo, mwahal’a lilimo ze mashumi a sikai fela, ba tahisa Libibele ze ñwi ze talu ze tezi za volyumu i liñwi. Ku zona zeo kaufela ki kopi i liñwi fela ya muputo o mutuna ye sa fumaneha ili ye bizwa Codex Amiatinus. I na ni makepe a matalo a 2,060, a eza 51cm x 33cm. Ha ku kopanyiwa teñi makepe a fahalimu i fita fa mukita o likana 25cm ni buima bo bu likana 34kg. Ki yona Bibele ya si-Latin ya kale ka ku fitisisa ya volyumu i liñwi ye sa fumaneha ni cwale. Codex yeo ne i zibahalizwe mwa 1887 ki caziba wa za Bibele ya n’a bubana mwa lilimo za mwanda wa bu 19, Fenton J. A. Hort. Hort n’a file maikuto a: “[Muputo] wa si-Latin wo, ki o komokisa ku mutu ya iponezi ona nihaiba ya pilile mwa lilimo za mwanda wa bu 19.”

Ku Kutela kwa Italy

Codex Grandior ya pili ye n’e kalisizwe ki Cassiodorus se i latehile cwale. Kono codex ya si-Anglo-Saxon ye n’e simuluhile ku yona, ili Codex Amiatinus, ya kalisa musipili wa ku kutela kwa Italy hamulaho fela wa ku fela kwa yona. Nakonyana pili a si ka shwa kale, Ceolfrith a lela ku kutela kwa Rome. A shimba cwalo o muñwi wa miputo ya hae ye milalu ya Bibele ya si-Latin ya ku yo fa sina mpo ku Papa Gregory II. Ceolfrith n’a shwezi mwa musipili, ka 716 C.E., ili mwa Langres kwa France. Kono Bibele ya hae ya zwelapili mwa musipili ni batu be ne ba zamaelezi ni yena. Hamulaho codex ne i kopanyizwe kwa libuka za mwa sibaka sa bulapeli sa Mount Amiata, fahal’a Italy. Mwa sibaka m’o ki mona mo ne i fezwi libizo la Codex Amiatinus. Ka 1782, muputo wo ne u tutiselizwe kwa libulukelo la libuka la Medicean-Laurentian mwa Florence, Italy, ili k’o ni ka nako ye u sa li o muñwi wa liluwo za butokwa ka ku fitisisa za mwa libulukelo la libuka leo.

Codex Grandior i lu amile cwañi? Ku zwa mwa nako ya Cassiodorus, bañoli ni bahatisi se ba tabezi hahulu ku tahiswa kwa Libibele za volyumu i liñwi. Ku to fita cwale, ku ba ni Bibele mwa muinelo wo ku biselize batu bunolo ku ama teñi mi ili ku fumana tuso kwa m’ata a yona mwa bupilo bwa bona.—Maheberu 4:12.

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa ye fa likepe 29]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Musipili wa Codex Grandior

Muyaho wa bulapeli wa Vivarium

Rome

Jarrow

Wearmouth

Musipili wa Codex Amiatinus

Jarrow

Wearmouth

Lilundu la Amiata

Florence

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Maswaniso a fa likepe 30]

Fahalimu: Codex Amiatinus Kwa nzohoto: Siswaniso sa Ezira mwa Codex Amiatinus

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Biblioteca Medicea Laurenziana, Firenze