Likayamana ka za Manyando A Batu

“KI KABAKALAÑI MULIMU KI KABAKALAÑI?” Toho ya taba ye tuna yeo ne i bonahezi fa likepe la pili la pampili ya makande ye n’e hasanyizwe hahulu hamulaho wa zikinyeho ya lifasi ye n’e tisize sinyeho mwa Asia Minor. Siswaniso se ne si zamaelela ni taba yeo ne si bonisize ndate ya filikani inz’a shimbile mwan’a hae ya holofezi ku zwa mwa ndu ya bona ye n’e wile.

Lindwa, lukupwe, matuku a yambukela, ni likozi za ka taho li tisize ku tabeha ko kutuna, ku cipita kwa mioko ye miñata, ni mafu a mañata-ñata. Mu ekeze kwateñi manyando a ba ba swaliwa likalala, ku nyandiswa kwa banana, ni likezo ze ñwi za bubangoki. Mu hupule palotuna ya likolofalo ni mafu ze tiswa ki likozi. Mi ku na ni matomola ao bolule-lule ba ipumana ku ona bakeñisa makulanu, busupali, ni ku shwelwa ki balatiwa.

Lilimo za mwanda wa bu 20 li bile za manyando a maswe ka ku fitisisa haisali. Ku zwa 1914 ku to fita 1918, Ndwa ya Lifasi ya pili ne i bulaile masole ba ba bat’o fita fa 10 milioni. Ba bañwi ba za litaba ze ezahezi ba bulela kuli ne i tisize lifu kwa buñata bo bu swana bwa batu-tu fela. Mwa Ndwa ya Lifasi ya bubeli, ibat’o ba 50 milioni ya balwani ni batu-tu fela ne ba bulailwe, ku kopanyeleza ni bolule-lule ba basali, banana, ni banna ba ba supezi ili ba ba si na mulamuleli. Mwahal’a lilimo kaufela za mwanda o felile, bolule ba bañata ne ba bile bonalimai ba lipulayano za nyangela, lipetuho za milonga, mifilifili ya ka mushobo, tala ni bunjebwe. Buka ya Historical Atlas of the Twentieth Century i akalelize kuli palo ya batu ba ba fitelela 180 milioni ne ba shwile kabakala “misunga ya nyangela.”

Mwa 1918/19 butuku bwa Spanish influenza ne bu bulaile batu ba ba fita fa 20 milioni. Mwa lilimo ze felile ze 20, ibat’o ba batu ba ba eza 19 milioni ne ba shwile kwa AIDS, mi ba ba eza 35 milioni cwale se ba na ni tukokwani to tu tahisa butuku b’o. Bolule-lule ba banana ba siilwe ba si na bashemi. Bashemi ba bona ba bulailwe ki butuku bwa AIDS. Mi palo ye sa zibahali ya limbututu li sweli ku shwa kwa AIDS ye ne li yambukiselizwe ha ne li sa li mwa mba.

Manyando a mañata a sa sweli ku tiswa kwa banana ka linzila ze ñwi. Ka ku bonisa litaba ze filwe ki ba United Nations Children’s Fund (UNICEF), kwa mafelelezo a 1995, pampili ya makande ya mwa England ye bizwa Manchester Guardian Weekly i talusa kuli: “Mwahal’a lindwa ze n’e bile teñi lilimo ze 10 kwamulaho, banana ba ba eza 2 milioni ne ba bulailwe, palo ya ba ba eza 4-5 milioni ki lihole, b’a 12 milioni ha ba na mahae, ba ba fitelela lule ki  lindiyala kamba ba kauhanyizwe kwa bashemi ba bona, mi b’a 10 milioni ba holofalizwe mwa maikuto.” Mu ekeze kwateñi palo ye akalelizwe ya bolule ba ba mwahal’a 40 ni 50 ya ba ba sulula milwalo mwa lifasi kaufela—silimo ni silimo!

Ki Sifi Se Si ka Ezahala mwa Nako ya Kwapili?

Buñata ba talimela kwa nako ya kwapili ka maikuto a kuli ku ka ezahala nto ye maswe. Sikwata sa ba sayansi ne si talusize kuli: “Likezahalo za batu . . . ka sipimo se siñwi li kona ku fetula lifasi le li pila kuli mane li fite fa ku palelwa ku fa bupilo ka mukwa o lu ziba.” Ne ba ekelize kuli: “Nihaiba ka nako ye, mutu a li muñwi ku baketalizoho u pila mwa bunjebwe bo butuna ku si na lico ze likani, mi a li muñwi ku ba lishumi u kula butuku bo butuna bwa ku tokwa lico.” Ba sayansi ne ba itusisize nako yeo kwa “ku lemusa batu kaufela ka za se si kwapili” mi ba bulela kuli: “Petuho ye tuna mwa ku zamaisa lifasi ni bupilo bo bu ku lona ya tokwahala, kuli manyando a atile a batu a kone ku pimiwa ni kuli lihae la luna lona lifasi le li fa pulaneti ye li si ke la sinyehelela.”

Ki kabakalañi Mulimu ha tuhelezi manyando ni bumaswe ze ñata cwana? U lelile ku kondisa cwañi muinelo? U ka eza cwalo lili?

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 3]

Kwahalimu, sipula sa mawili: Siswaniso sa UN/DPI 186410C se ne si swanisizwe ki P.S. Sudhakaran; fahali, banana ba ba fenyizwe ki lukupwe: WHO/OXFAM; kwatasi, munna ya ñwañulukile: Siswaniso sa FAO/B. Imevbore