Ku Cinca kwa Lipimo ku Zamaelela ni ku sa Sepahala

Mwa mazazi a Mulena Henry I wa mwa England (1100-1135) yard i liñwi, ili butelele bwa sika, ne i’ngiwa ku ba “butelele bwa ku zwa fa mafelelezo a ngo ya Mulena ku ya fa mafelelezo a munwana o mutuna wa lizoho la hae le li namalalizwe.” Kana tukota to ne ba itusisa babusiwa ba Henry ku mishala yard i liñwi ne tu li to tu nepahezi luli? Ku buhisana ni mulena y’o ne ku bonahala ku ba yona fela nzila ya ku ikolwisa ka yona.

KACENU litikanyo li taluswa ka ku nepahala ka ku ya ka lipimo ze li teñi. Kacwalo, mita (meter) i taluswa sina musipili o li tanda liseli mwa sekondi i liñwi ha u alulwa ka 299,792,458. Kuli nto yeo i be ye nepahezi, liseli leo ki la bubebe bo bu sa cinci mi li tiswa ki mufuta o ipitezi wa sipangaliko se si bizwa laser. Haiba ba na ni sipangaliko se si kona ku likanyisa sipimo seo, batu kai ni kai ba kona ku bapanya litikanyo za bona za butelele ni ku bona kuli kaufela za swana.

Licinceho kwa lipimo za litikanyo, niheba ze nyinyani, li kona ku tisa ku lyangana, mi buikatazo bo butuna bwa ku bukeleza lipimo zeo bwa eziwa. Ka mutala, mwa Britain sipimo sa ku mishala ka sona buima ki tupa ya sipi ye kopanezi platinum ni iridium ili ye weita kilogram i liñwi. Tupa yeo i bulukiwa mwa muyaho o bizwa National Physical Laboratory. Musi o zwa kwa limota ni lifulai u ezisa kuli sipimo sa kilogram si ekeze kwa buima ka zazi. Niteñi, tupa ya sipi yeo, kamba cylinder, ki ye kopisizwe kwa sipimo se situna ka ku fitisisa se si bulukilwe mwa linkwana ze swalani ze talu mwa muzuzu wa mwa mubu kwa sibaka se si bizwa International Bureau of Weights and Measures mwa Sèvres, kwa France. Kono nihaiba buima bwa nto yeo bwa cincanga kabakala masila a sa bonahali. Ku fitela cwale, bocaziba ba za litikanyo ha ba si ka panga kale sipimo se si sa cinca-cinci.

Nihaike kuli ku ba bañata licinceho ze nyinyani ka ku fitisisa li bonahala kutokwa tuso, cinceho ye tezi kwa sipimo ya kona ku hakanyehisa. Mwa Britain, cinceho ya ku zwa kwa tikanyo ya buima ye ne itusiswa teñi (ya ma-pound ni ma-ounce) ku taha ku ye tomile fa mita (ya li-kilogram ni li-gram) ne i tahisize ku sa sepahala—mi ki ka libaka le li tiile. Balekisi ba mwa lintolo ba bañwi ka ku sa sepahala ne ba itusisize lipimo ze nca zeo ze ne ba sa zibi hande batu ba bañata kwa ku putelela baleki.

Lipimo za Mabasi ni za Muzamao

Ku cwañi ka za licinceho za lipimo mwa lubasi ni mwa muzamao? Ze zwa mwa licinceho ze cwalo li kona ku ba ze sinya ka ku fitisisa. Lipiho za cwanoñu ka za ku shandauka kwa mabasi, mikwa ye fosahezi ya tobali, ni ku nyandiswa kwa banana ko ku atile li sabisa ba bañata mi li bonisa kuli lu pila mwa nako ya ku fukuzeha kwa lipimo. Ku hana ku amuhela lipimo ze nde kwa batu ku tahisize mabasi a mushemi a li muñwi, bana ba ba huliswa ki “bashemi” ba silama se si swana, ni ku shengulwa ko ku swabisa kwa  banana ba ba mwa pabalelo ya babeleki ba muso ba ba li mwa silalanda sa bona. Sina mo ne i bulelezi cimo Bibele lilimo ze bat’o ba likiti ze peli kwamulaho, buñata-ñata bwa batu ba sweli ku ba “baitati, . . . ba ba si na lilato la taho, . . . ba ba toya batu ba bande, . . . ba ba lata minyaka, isi Mulimu.”—2 Timotea 3:1-4.

Ku fukuzeha kwa lipimo za muzamao ku zamaelela ni kutokwa busepahali ni ko ku kana. Cwanoñu f’a, ku yauluka ko ku iponelwa kwa lipimo ze pahami za musebezi wa za likalafo ne ku ezahezi mwa Hyde, tolopo ye kwa mutulo wa England, ili mo bayahi ne ba sepile madokota ba mabasi a bona ba ne ba twi “ne ba kutekeha ni ku sepiwa.” Kono ka bumai ne ba swabisizwe maswe. Kamukwaufi? Lipiho za muzeko ne li bonisize kuli caziba wa za likalafo n’a tahisize mafu a bakuli ba hae ba basali b’a 15 kamba ku fitelela. Kaniti, mapokola ne ba na ni ku tatubisisa mafu a mañwi a fitelela 130 a n’a ama dokota y’o. Butuna bwa ku sa sepahala ne bu koñomekilwe dokota ha n’a fumanwi ku ba ni mulatu ni ku atulelwa tolongo. Babeleki ba babeli ba mwa tolongo yeo ili bao bom’a bona mwendi n’e ba bulailwe ki dokota y’o, ne ba filwe misebezi isili kuli ba si ke ba babalela lipantiti y’o ya n’a zibahalile ka bumaswe. Ha ku komokisi piho ya taba yeo, mwa mutende o bizwaThe Daily Telegraph, ha n’e zibahalize mualafi ya n’a lengilwe mulatu y’o kuli ki “Dokota ‘wa Namalyanga.’”

Kabakala lipimo ze sweli ku cinca ni ku fukuzeha cwalo mwa likalulo ze ñata za bupilo, ki mañi ye mu kona ku sepa ka buikolwiso? Ki kakai ko mu kona ku fumana lipimo ze sa cinci, ili ze yemelwa ki mutu ya na ni m’ata a ku li bukeleza? Taba ye tatama i ka nyakisisa lipuzo zeo.