Kana Ku Na ni Bupilo Hamulaho wa Lifu?

‘MUTU h’a shwa, kabe n’a ka pila hape?’ Puzo yeo ne i buzizwe ki Jobo, toho ya lubasi, ibat’o ba lilimo ze 3,500 kwamulaho. (Jobo 14:14) Puzo yeo se i zingile batu ka lilimo ze ñata-ñata. Mwahal’a lilimo-limo, batu mwa likalulo kaufela za bupilo se ba nahanisisize ka za taba yeo mi se ba tahisize mibonelo ye shutana-shutana.

Ba bañata ba ba twi ki Bakreste ba lumela ka za lihalimu ni lihele. Kwa neku le liñwi, Mahindu ba lumela mwa ku cinca kwa mubili wa mutu. Ka ku fa maikuto fa mubonelo wa Mamozilemu, Emir Muawiyah, ya li mutusi wa kwa sibaka se siñwi sa bulapeli bwa Simozilemu, u li: “Lu lumela kuli ku ka ba ni lizazi la katulo hamulaho wa lifu, ili f’o mu ka tahiswa ku Mulimu, yena Allah, ili nto ye ka ba inge ku ya kwa ku yo atulwa.” Ka ku ya ka tumelo ya Simozilemu, ku tuha f’o Allah u ka tatuba mupilelo wa mutu ni mutu ni ku mu atulela ku ya kwa paradaisi kamba mwa lihele.

Mwa Sri Lanka, Mabuddha ni Makatolika ba siyanga minyako ni mahaulo a mandu a bona siyamena ha ku shwa mutu mwa malapa a bona. Lambi y’a tukiswa, mi likwati la mufu li beiwa ka ku talimisa mahutu a hae kwa munyako wa ndu wa kwapili. Ba lumela kuli ku eza cwalo ku konahalisa moya wa ya shwile ku zwa.

Ka ku ya ka Ronald M Berndt wa kwa Yunivesiti ya kwa Wiko wa Australia, batu ba kwa Australia ba ba bizwa ma-Aborigine ba lumela kuli “batu ba na ni kalulo ya moya ye sa koni ku shwa.” Mishobo ye miñwi ya mwa Africa i lumela kuli hamulaho wa lifu batu-tu fela ba fetuha lilumba, hailif’o batu ba ba tompeha bona ba fetuha balimu ba ba fiwa tompo ni ku kupiwa ka tukufalelo sina baeteleli ba sicaba ba ba sa bonahali.

Mwa linaha ze ñwi, litumelo ze ama muinelo wa bafu li kopanyize lizo za batu ba mwa sibaka ni ze twi ki za Sikreste. Ka mutala, mwahal’a buñata bwa ba Katolika ni ba Protestanti kwa Wiko wa Africa, ku na ni mukwa wa ku kwahela liiponi ha ku shwa mutu ilikuli ku si ke kwa ba ni ya ka talima ku zona ni ku bona moya wa ya shwile.

Luli, batu ba fa likalabo ze shutana-shutana kwa puzo ye li, ‘Ki sifi se si ezahala ku luna ha lu shwa?’ Niteñi, mubonelo o tumile ki wa kuli: Nto ye ñwi ye mwahali ku mutu ha i shwi mi i kona ku banduka lifu. Batu ba bañwi ba lumela kuli yona “nto” yeo ki moya. Ka mutala, mwa likalulo za Africa ni Asia ni mwa libaka kaufela za mwa Pacific za Polynesia, Melanesia, ni Micronesia, buñata ba lumela kuli moya—isi moyo—ha u shwi. Mane, lipuo ze ñwi ha li na linzwi la “moyo.”

Kana ku na ni moya ku mutu ya pila? Kana luli moya w’o wa siyanga mubili ka nako ya lifu? Haiba ku cwalo, ki sika mañi se si ezahalanga ku ona? Mi ki sepo mañi ye li teñi ka za ba ba shwile? Lipuzo zeo ha li swaneli ku keshebiswa. Ku si na taba ni mupilelo wa mina kamba tumelo ya bulapeli, lifu ki nto ye na ni ku talimanwa ni yona. Kacwalo taba yeo ya mi ama luli ka butu. Lu mi susueza ku nyakisisa taba yeo.