Origen—Lituto za Hae Ne Li Amile Cwañi Keleke?

“Mueteleli yo mutuna ka ku fitisisa wa Keleke hamulaho wa Baapositola.” Jerome, mutoloki wa Bibele ya Latin Vulgate, n’a colauzi cwalo Origen, muluti wa za bulapeli wa mwa lilimo za mwanda wa bulalu. Kono haki batu kaufela be ne ba kuteka cwalo Origen. Ba bañwi ne ba m’u nga kuli ki yena musimululi ya maswe wa bukwenuheli. Ka ku ya ka manzwi a muñoli yo muñwi wa mwa lilimo za mwanda wa bu 17, bahanyezi ba Origen ne ba bulela kuli: “Buñata bwa tuto ya hae ha i utwahali mi ya sinya, ki lyungu la Sibili le li bulaya, la n’a tazelize mwa lifasi.” Mane ha se ku fitile lilimo ze fitelela 400 ku zwa fa n’a shwezi, kwa atulwa patalaza kuli Origen ne li mukwenuheli.

KI KABAKALAÑI Origen ha n’a lumbiwa ki ba bañwi kono a nze a toilwe ki ba bañwi? N’a amile cwañi mo ne li ka bela lituto za keleke?

N’a Tukufalezwi Za Keleke

Origen n’a pepilwe ibat’o ba ka 185 C.E. mwa tolopo ya Alexandria kwa Egypt. N’a lutilwe hande libuka za Sigerike, kono Leonides ndat’ahe, a mu susueza ku satalala ka mukwa o swana mwa ku ituta Mañolo. Origen ha n’a li wa lilimo ze 17, mubusi wa Roma a fa taelo ye hanisa batu ku cinca bulapeli bwa bona. Ndat’ahe Origen a lengwa mwa tolongo kabakala kuli n’a bile Mukreste. Ka tukufalelo ya bucaha, Origen a ikatulela kuli ni yena konji a y’o pika ni ku shwa ni ndat’ahe. Ka ku bona zeo, bom’ahe Origen ba pata liapalo za hae ili ku mu palelwisa ku zwa mwa ndu. Origen a ñolela ndat’ahe liñolo ni ku mu kupa kuli: “Mu tokomele kuli mu si ke mwa cinca muhupulo kabakala luna.” Leonides a zwelapili a tiile mwa tumelo ya hae mi a bulaiwa, ku siya lubasi lwa hae lu si na ya lu bonela. Kono Origen n’a s’a itutile hahulu kuli mane a kona ku bonela bom’ahe ni banyani ba hae ba silezi ka ku luta libuka za Sigerike.

Mulelo wa mubusi ne li ku tibela ku hasana kwa Bukreste. Bakeñisa kuli taelo ya hae ne i lelezwi baituti hamohocwalo ni baluti, baluti kaufela ba bulapeli bwa Sikreste ba baleha mwa Alexandria. Ba ba si Bakreste be ne ba bata ku lutiwa Mañolo ha ne ba kupa Origen wa mucaha kuli a ba tuse, a amuhela musebezi wo kuli ki o zwa ku Mulimu. Baituti ba hae ba bañata ba bulaelwa tumelo, ba bañwi mane ba si ka feza kale ni ku ituta. Origen n’a susuezanga patalaza baituti ba hae, ibe kuli ba fapil’a baatuli, mwa tolongo, kamba bukaufi ni ku silahiwa, mi mukwa w’o n’o ka mu kenya mwa lubeta lo lutuna luli. Eusebius, muluti wa litaba ze ezahezi wa mwa lilimo za mwanda wa bune, u biha kuli ha ne ba iswa kwa ku bulaiwa, Origen, “ka bundume bo butuna, n’a ba lumelisa ka ku ba tubeta.”

Origen a toiwa hahulu ki ba ba si Bakreste, be ne b’a nga kuli ki yena ya tisize kuli balikani  ba bona ba cince tumelo ni ku bulaiwa. Hañata n’a pilela fa linala kakuli likwata za batu ne li batanga ku mu simeha. Nihaike kuli n’a tuta-tutanga kuli ba ba mu bata ba si ke ba mu fumana, Origen n’a si ka kutela mwamulaho mwa ku luta kwa hae. Bundume ni buipeyo bo bu cwalo bwa tabisa Demetrius, bishopu wa mwa Alexandria. Kacwalo, Origen ha n’a bile wa lilimo ze 18 fela, Demetrius a mu keta kuli a etelele sikolo sa lituto za bulapeli mwa Alexandria.

Hasamulaho, Origen a ba caziba ya tumile mi hape a ñola libuka ze ñata. Ba bañwi ne ba ize n’a ñozi libuka ze 6,000, nihaike kuli mwendi palo yeo i shangezwi hahulu. U zibahala hahulu ka bukatuna ye bizwa Hexapla. Yeo ki buka ya livolyumu ze 50 za Mañolo a Siheberu. Mwa Hexapla, Origen n’a lukisize mikoloko ye silezi ye likanelela ili ye na ni: (1) litaba za Siheberu ni za Siarami, (2) miñolo ya litaba zeo ka litaku za Sigerike, (3) toloko ya Sigerike ya Aquila, (4) toloko ya Sigerike ya Symmachus, (5) Septuagint ya Sigerike, yeo Origen n’a ñololozi kuli i zamaelele hande ni litaba za Siheberu, ni (6) toloko ya Sigerike ya Theodotion. John Hort caziba wa litaba za Bibele, n’a ñozi kuli: “Ka ku kopanya hamoho zona litaba zeo, Origen n’a bata ku utwahalisa hande taluso ya buñata bwa litimana ze ne li kana za zinga kamba ku lyanganisa mubali wa Sigerike ha n’a ka bala Septuagint fela.”

“Ku Fita Se Si Ñozwi”

Niteñi, ku lyangana kwa za bulapeli ko ne ku li teñi mwa lilimo za mwanda wa bulalu ne ku amile hahulu m’o Origen n’a lutela Mañolo. Nihaike kuli Krestendomu ne i sa zo kalisa, ne se i tampakani kale litumelo ze si za mwa Mañolo, mi likeleke za yona ze ne hasani ne li luta lituto ze fitana-fitana.

Origen n’a lumezi ze ñwi za zona lituto zeo ze si za mwa Mañolo, mi a bulela kuli ne li lituto za baapositola. Kono n’a ikutwa ku lukuluha ku ikupulela mwa litaba ze ñwi. Buñata bwa baituti ba hae ka nako yeo ne ba talimani ni likananisano za filosofi ya miteñi yeo. Ka ku bata ku ba tusa, Origen a ituta ka tokomelo mihupulo ye fitana-fitana ya za filosofi ye ne i sweli ku zamaisa minahano ya baituti ba hae ba banca. A kala ku fa baituti ba hae likalabo ze kolwisa kwa lipuzo za bona za filosofi.

Ka ku lika ku utwanisa Bibele ni filosofi, Origen a itinga hahulu fa ku talusa Mañolo ka mutalusezo o twi ki wa swanisezo. N’a nga kuli kamita Mañolo a na ni taluso ya kwa moya kono ha tokwi ku ba ni taluso ya mw’a ñolezwi luli. Ka mwa n’a bulelezi caziba yo muñwi, seo ne si file Origen “libaka la ku talusa Bibele ka mihupulo ye si ya mwa Bibele ili ye ne i yemela lituto za hae za bulapeli, ka nako ye swana a nze a ipapata kuli u talusa mihupulo ya Bibele ka tukufalelo ili ka busepahali (mi ku si na kakanyo n’a inahana ha buniti ku ba mutalusi ya cwalo).”

Liñolo leo Origen n’a ñolezi yo muñwi wa baituti ba hae li bonisa mwa n’a nahanela. Origen n’a amile kwa taba ya kuli Maisilaele ne ba pangile libyana za tempele ya Jehova ka ku itusisa gauda ya Maegepita. N’a itusisa taba yeo ka ku talusa kuli i swaniseza ku itusisa kwa hae mihupulo ya Sigerike mwa ku luta Bukreste. N’a ñozi kuli: “Lika ze n’e ngilwe mwa Egepita, zeo Maegepita ne ba si ka itusisa hande, ne li tusize hahulu bana ba Isilaele. Maheberu bona ka ku etelelwa ki butali bwa Mulimu ne ba itusisize zona mwa sebelezo ya Mulimu.” Origen a susueza cwalo baituti ba hae kuli “mwa litaba za mihupulo ya Sigerike [ba] nge teñi litaba ze ne li kana za ba zona za ku ituta kamba ze bakanyeza mutu Bukreste.”

Ona mutalusezo wa Bibele w’o wa ka ku tokwa buiswalo ne u tisize kuli ku be t’ata ku bona fapahano ye mwahal’a tuto ya Sikreste ni mihupulo ya Sigerike. Ka mutala, mwa buka ya hae ye bizwa On First Principles, Origen n’a talusize kuli Jesu ki ‘Mwana wa libanda ya n’a pepilwe, kono a si na makalelo.’ N’a ekelize kuli: ‘Ku tahiswa kwa hae ki kwa kamita ili kwa ku ya ku ile. Ha si ka ba Mwana ka ku bululelwa moya wa bupilo, ka kezo ifi kamba ifi ya mutu yo muñwi, kono u bile cwalo ka Bulimu tota.’

Origen n’a si ka fumana muhupulo wo mwa Bibele, kakuli Mañolo a luta kuli Mwana wa libanda wa Jehova ki “mweli ku ze bupilwe kamukana” mi ki “yena makalelo a pupo ya Mulimu.” (Makolose 1:15; Sinulo 3:14, NW) Ka ku ya ka Augustus Neander, caziba wa ze ezahezi ku  za bulapeli, Origen n’a til’o ba ni muhupulo wa “ku tahiswa kwa kamita” kabakala “tuto ya hae ya filosofi ya n’a itutile mwa likolo ze ne luta za Plato.” Kacwalo, Origen n’a lobile sikuka se situna sa mwa Mañolo se si li: ‘Mu si ke mwa fita se si ñozwi.’—1 Makorinte 4:6.

U Atulwa Kuli Ki Mukeluhi

Mwa lilimo za kwa makalelo a buluti bwa hae, Kuta ya Mabishopu ba mwa Alexandria ya amuha Origen buprisita. Mwendi ne ku bile cwalo kakuli Bishopu Demetrius n’a shwela Origen muna kakuli Origen na s’a tuma hahulu. Origen a tutela kwa Palestine, kwa n’a sa tabelwa hahulu ka ku ba muyemeli yo munde wa tuto ya Sikreste. Teñi k’o a zwelapili ku ba muprisita. Mane, kwa Upa ha ne ku bile ni “bukeluhi,” n’a kupilwe ku tusa mabishopu be ne ba bata ku keluha kuli ba kutele mwa mutapi o amuhelwa. Ha sa timezi ka 254 C.E., Origen a sinyeha hahulu libizo. Kabakalañi?

Bukreste bwa ka libizo fela ha se bu bile bulapeli bo butuna, lituto ze ne amuhelwa ki keleke za taluswa ka ku nonga hande. Kacwalo, baluti ba bulapeli ba hamulaho ne ba sa amuheli buñata bwa lituto za Origen ze ne li za ku kabangisa fela mi fokuñwi ili ze ne sa taluswi hande. Kacwalo lituto za hae za tahisa misunga ye buhali mwa keleke. Ka ku lika ku felisa yona misunga yeo ni ku bukeleza buñwi, keleke ya atula kuli Origen ne li mukeluhi.

Origen n’a si ka fosa a nosi. Mane Bibele ne i bulezi cimo kuli batu ba bañata ne ba ka biuka mwa lituto ze kenile za Kreste. Bona bukwenuheli b’o ne bu kalile ku hula kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa pili, hamulaho wa lifu la baapositola ba Jesu. (2 Matesalonika 2:6, 7) Hasamulaho, ba bañwi ba ba twi ki Bakreste ba ipeya kuli ki bona “ba ba amuhelwa,” mi ba shaela kuli ba bañwi kaufela ki “bakeluhi.” Kono buniti kikuli Krestendomu n’a biukile hahulu kwa Bukreste bwa niti.

“Zibo Ye Ba Li Ki Zibo, Bo Hasi Yona”

Nihaike kuli Origen n’a luta za ku ikupulela ze ñata, z’a ñozi li na ni litaba ze nwi ze tusa. Ka mutala, mwa buka ye bizwa Hexapla ku na ni libizo la Mulimu ka miñolo ya lona ya pili ili ya litaku z’e ne za Siheberu ze bizwa Tetragrammaton. Bo ki bupaki bwa butokwa bwa kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba ziba libizo la Mulimu la ka butu—lona la Jehova—ni kuli ne ba itusisanga lona. Nihakulicwalo, mueteleli wa keleke wa mwa lilimo za mwanda wa buketalizoho ya n’a bizwa Theophilus a kile a lemusa kuli: “Litaba za ñozi Origen li swana inge simu ya lipalisa za mifuta kaufela. Haiba ni fumana teñi palisa ye buheha, na i yanga; kono haiba ku na ni ye bonahala kuli ya kona ku tabaka mutu, na i kekuluha sina mo ne ni ka kekuluhela miutwa.”

Ka ku zwakanya lituto za Bibele ni mihupulo ya Sigerike, lituto za bulapeli za Origen za tampakana mafosisa, mi muinelo wo wa zieza Krestendomu. Ka mutala, nihaike kuli buñata bwa litaba za n’a nuhelezi Origen ne li til’o haniwa, mihupulo ya hae ka za “ku tahiswa kwa kamita” kwa Kreste ne i tusize mwa ku toma mutomo wa tuto ya Silalu ye si ya mwa Bibele. Buka ye bizwa The Church of the First Three Centuries i li: “Ku tabela za filosofi [ko ne ku tisizwe ki Origen] ne ku si ke kwa fela ka bubebe.” Kwa ba cwañi? “Tumelo ya Sikreste ye bunolo ya silafazwa, mi mafosisa a mañata-ñata a kena mwa Keleke.”

Yena Origen n’a kabe a tokolomohile ku ekeza kwa bukwenuheli b’o ka ku utwa kelezo ya muapositola Paulusi ka ku “pima litaba ze si na tuso, za ku nyefula, ni likañi za zibo ye ba li ki zibo, bo hasi yona.” Kono ka ku toma buñata bwa lituto za hae fa “zibo” ye cwalo, Origen n’a “keluhile tumelo.”—1 Timotea 6:20, 21; Makolose 2:8.

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Buka ye bizwa “Hexapla” ye ne ñozwi ki Origen i bonisa kuli libizo la Mulimu ne li itusisizwe mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

A hasanyizwe ka tumelezo ya ba Syndics of Cambridge University Library, T-S 12.182

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 29]

Maswaniso a Culver