Kana Mwa Kona “Ku Keta Ze Nde Ku Ze Maswe”?
Kana Mwa Kona “Ku Keta Ze Nde Ku Ze Maswe”?
“Mu batisise se si tabisa Mulena.”—MAEFESE 5:10.
1. Bupilo bu kona ku ba bo bu zinga cwañi kacenu, mi ki kabakalañi?
“WENA [Muñ’a] Bupilo, na ziba kuli nzila ya mutu ha i yo mwa mata a hae; mi mutu nih’a zamaya, h’a koni ku izamaisa ili yena.” (Jeremia 10:23) Taba ya butokwa ya n’a lemuhile Jeremia yeo i na ni taluso ye tungile ku luna kacenu. Kabakalañi? Kakuli lu pila mwa “linako ze tata” sina ka mo ne i polofitezi cimo Bibele. (2 Timotea 3:1) Zazi ni zazi lu talimana ni miinelo ye zinga ye tokwa kuli lu eze liketo. Li be ze tuna kamba ze nyinyani, liketo zeo li kona ku ama hahulu-hulu buiketo bwa luna, bwa kwa mubili, mwa maikuto, ni kwa moya.
2. Ki liketo mañi ze n’e kana z’a ngiwa ku ba ze si na tuso, niteñi Bakreste ba ba ineezi ba li bona cwañi?
2 Liketo ze ñata ze lu ezanga ka zazi li kona k’u ngiwa ku ba za kamita kamba ze si na tuso. Ka mutala, ka zazi lu ketanga litino ze lu tina, lico ze lu ca, batu be lu bona, ni ze ñwi cwalo. Lu ezanga liketo zeo ku si na nahanisiso, ili ka ku nahana hanyinyani fela. Kono kana litaba ze cwalo luli ha li na tuso? Kwa Bakreste ba ba ineezi, ki kwa butokwa hahulu kuli liketo ze lu eza mwa mutinelo ni ponahalo ya luna, mwa mucelo ni munwelo wa luna, ni mwa mubulelelo ni muzamao wa luna kamita li bonisa kuli lu batanga ba Muambakani-ya-Pahami, Jehova Mulimu. Lu hupuliswa manzwi a muapositola Paulusi a li: “Niha mu ca, niha mu nwa, niha mu eza nto ye ñwi, mu eze linto kaufela kuli Mulimu a lumbekwe ka zona.”—1 Makorinte 10:31; Makolose 4:6; 1 Timotea 2:9, 10.
3. Ki liketo mañi ze tokwa nyakisiso ye tuna hahulu luli?
3 Ku tuha f’o, ku na ni liketo ze tokwa nyakisiso ye tuna hahulu. Ka mutala, keto ya ku kena mwa linyalo kamba ku ina bukwasha, kaniti i ka ama hahulu kamita bupilo bwa mutu. Kaniti, ku keta mutu ya swanela wa ku nyalana ni yena, ku ba sinyalana ni yena wa mwa bupilo kaufela, haki taba ye nyinyani. * (Liproverbia 18:22) Mi hape, keto ya luna ya balikani ni be lu swalisana ni bona, kwa sikolo, kwa mubeleko, ni mwa lika za ku itabisa i tamehile ku ama hahulu-hulu mayemo a luna a kwa moya—mi kacwalo, ni buiketo bwa luna bwa ku ya ku ile.—Maroma 13:13, 14; Maefese 5:3, 4.
4. (a) Ki buikoneli bufi bo ne bu ka tusa ka ku fitisisa? (b) Ki lipuzo mañi ze tokwa ku nyakisiswa?
4 Kabakaleo, kwa tusa luli kuli lu be ni buikoneli bwa ku keta mwahal’a se sinde ni se si maswe kamba mwahal’a se si bonahala ku ba se sinde ni se sinde luli. Bibele i lemusa kuli: “Nzila ye ñwi i ka bonahala ku mutu inge i lukile, kanti mafelelezo a yona ki lifu.” (Liproverbia 14:12) Kacwalo, lu kana lwa buza kuli: ‘Lu kona ku hulisa cwañi buikoneli bwa ku keta mwahal’a se sinde ni se si maswe? Lu kona ku fumana kai ketelelo ye tokwahala mwa ku eza liketo? Ki sifi se ba ezize batu ba kwamulaho ni ba cwale mwa muinelo wo, mi ki sifi se si zwile mwateñi?’
‘Tuto ya Butali, ni Ku Shembiwa ka Ze Si Na Tuso’ za Lifasi
5. Ki lifasi la mufuta mañi le ne ba pilile ku lona Bakreste ba kwa makalelo?
5 Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne ba pilile mwa lifasi le ne li komilwe ki mihupulo ni tato ya Magerike ni Maroma. Kwa neku le liñwi, mupilelo wa Maroma ne li wa bumbombo ni ku onyoka, ili o n’o ngiwa ki ba bañata kuli u swanelwa ku ikumbutwa. Kwa lineku le liñwi, sikwata sa ba ba itutile mwa nako yeo ne ba tabezi mihupulo ya butu ya bo Plato ni Aristotle ni ya likwata ze nca, ze cwale ka za ba tuto ya Epikure ni ya ba Stoiki. Muapositola Paulusi ha n’a fitile kwa Atene mwa musipili wa hae wa bulumiwa wa bubeli, n’a lwanisizwe ki bafilosofi ba tuto ya Epikure ni ya ba Stoiki be ne ba ikutwile kuli ki ba ba pahami hahulu ku fita “mubuabui yo,” yena Paulusi.—Likezo 17:15, 18.
6. (a) Bakreste ba kwa makalelo ne ba likilwe ku ezañi? (b) Paulusi n’a file mamela ifi?
6 Kacwalo, ku bunolo ku utwisisa libaka ba bañwi mwahal’a Bakreste ba kwa makalelo ha ne ba hohezwi kwa linzila za buikanyiso ni mipilelo ya batu be ne ba pila ni bona. (2 Timotea 4:10) Be ne ba eza cwalo ne ba bonahezi ku ikola lituso ze ñata, mi liketo ze ne ba ezize ne li bonahezi ku ba ze lukile. Lifasi ne li bonahalile ku ba ni nto ya butokwa ye n’e siyo mwa mupilelo wa buineelo wa Bakreste. Nihakulicwalo, muapositola Paulusi n’a file mamela ye li: “Mu tokomele, mutu a si ke a mi swasa ka tuto ya butali, ni ka ku mi shemba ka ze si na tuso, a mi ise ka litaba ze ba fanana batu ka mulomo, ni ka lituto za lifasi za makalelo, isi ka Kreste.” (Makolose 2:8) Paulusi n’a buleleziñi cwalo?
7. Butokwa luli bwa butali bwa lifasi ki bufi?
7 Paulusi n’a file mamela yeo bakeñisa kuli n’a lemuhile kuli minahano ya be ne ba lata hahulu za lifasi ne i kona ku sinyiwa luli. Ku itusisa kwa hae pulelo ya kuli “tuto ya butali, ni ka ku shemba ka ze si na tuso” ku na ni taluso ye ñwi. Pulelo ya kuli “tuto ya butali” se i talusa luli ki “ku lata ni ku bata butali.” Nto yeo ka ili yona ya kona ku tusa. Mane, Bibele, sihulu mwa buka ya Liproverbia, i susueza ku bata zibo ni butali bo bu lukile. (Liproverbia 1:1-7; 3:13-18) Kono, Paulusi n’a swalisanisize pulelo ya kuli “tuto ya butali” ni ya “ku shemba ka ze si na tuso.” F’o ku talusa kuli, Paulusi n’a boni butali bo ne bu fiwa ki lifasi ku ba bo bu sina tuso ni bo bu puma. Sina mupila o pompilwe, u bonahala ku ba o tiile, kono ha u cwalo. Ne i ka ba mbango, niheba lubeta, kuli mutu a tome keto ya hae ya se sinde ni se si maswe fa nto ya buhata ye cwale ka ‘tuto ya butali, ni ka ku shemba ka ze si na tuso’ za lifasi.
Ba Ba Li ‘Bumaswe Ki Bunde, Mi Bunde Ki Bumaswe’
8. (a) Ki ku bomañi k’o batu ba sweli ku bata likelezo? (b) Ki likelezo za mufuta mañi ze sweli ku fiwa?
8 Lika ha li shutani hahulu kacenu. Ibat’o ba ze ba eza kaufela batu, ku na ni bocaziba ba zona ba bañata-ñata. Baelezi ba za manyalo ni mabasi, bañoli ba likoranta, ba ba itundumuna ku ba baalafi, baituti ba linaleli, ba za balimu, ni ba bañwi cwalo ba itukiselize ku fa likelezo—ili ka tifo. Kono ki likelezo za mufuta mañi ze sweli ku fiwa? Hañata, lipimo za Bibele za muzamao o munde li kashezwa kwatuko ili ku fa sibaka ku ze ba twi ki mizamao ye minca. Ka mutala, ka za ku hana kwa mulonga ku lumeleza “manyalo a batu ba silama se si swana,” bañoli ba pampili ya makande ye tuna mwa Canada, ye bizwa The Globe and Mail ba li: “Mwa silimo sa 2000, ki butoto kuli batu ba babeli ba ba latana ni ku itama ba haniswe ku peta tato ya bona ye kateleha bakeñisa kuli ki batu ba silama se si swana.” Mukwa o li teñi kacenu ki wa ku tuhelela lika, i si wa ku nyaza lika. Lika kaufela li ngiwa ku ba ze kona ku cinca; ha ku sa na mutomo wa ze lukile ni ze maswe.—Samu 10:3, 4.
9. Ki sifi se ba ezanga hañata batu ba ba kutekeha mwa sicaba?
9 Ba bañwi ba talimela ku ba ba tumile ni ba ba fumile—ku ba bona mitala ya bona ha ba eza likatulo. Nihaike kuli bafumi ni ba kabubo ba kutekeha mwa lifasi la cwale, hañata ha ba bonisangi kuli b’a sepahala luli. Mwa ku bata m’ata ni mali, buñata ha ba ikutwi masisi ka ku tula milao ni ku sinya likuka za muzamao. Kuli ba be ni libubo, ba bañwi ba hana ka bomu lipimo ni likuka ze tomilwe ni ku bata mikwa ye sienyi ni ye sitatalisa. Ze zwa mwateñi ki nyangela ye iyakatwa fela za mali, ye tuhelela fela lika ili ye na ni mwambo wa kuli “Nto kaufela ya lumelelwa.” Ha ku komokisi kuli batu ba lyangani ni ku lateha ha ku amiwa ku ze nde ni ze maswe.—Luka 6:39.
10. Manzwi a Isaya a ze nde ni ze maswe a bile a niti cwañi?
10 Makayamana a zwa mwa likatulo ze maswe ze eziwa ka ku toma fa ketelelo ye maswe a atile—ku sinyeha kwa manyalo ni mabasi, ku itusisa maswe milyani ye kola ni bucwala, misunga ye tahiswa ki likwata za ba banca, buozwa, matuku a sihule, ni ze ñwi cwalo. Kaniti, ha lu koni ku libelela kuli lika li be ze nde hailif’o batu ba siya lipimo kamba lika ze tusa mwa ku utwisisa ze nde ni ze maswe. (Maroma 1:28-32) Mane ku swana inge mwa n’a kile a bulelela mupolofita Isaya kuli: “Bumai ki bwa ba ba itumelela bumaswe kuli ki bona bunde, mi bunde ba li ki bumaswe; ba ba beya lififi mwa sibaka sa liseli, ni liseli mwa sibaka sa lififi; ba ba beya ze baba mwa sibaka sa ze munati, ni ze munati mwa sibaka sa ze baba! Bumai ki bwa ba ba ipona butali, ba ba ipile mano mwa meto a bona!”—Isaya 5:20, 21.
11. Ki kabakalañi ha ku si ko ku butali kuli mutu a itinge ku i li yena mwa ku keta ze nde ni ze maswe?
11 Taba ya kuli Mulimu n’a atuzi Majuda ba kwaikale be ne “ba ipona butali” i lu bonisa butokwa bwa ku pima ku itinga ku i li luna mwa ku keta se sinde ni se si maswe. Buñata bwa batu kacenu ba yemela mubonelo wa kuli “u teeleze fela kwa pilu ya hao,” kamba “u eze se u ikutwa kuli si lukile.” Kana mubonelo o cwalo u lukile? Kutokwa, kakuli Bibele i bulela ka ku utwahala kuli: “Pilu ya puma ku fita linto kaufela, i sinyehile ku feleleza; ki mañi ya ka i ziba?” (Jeremia 17:9) Kana ne mu ka itinga ku mutu ya puma, ili ya sinyehile ku feleleza kuli a mi etelele mwa likatulo ze mu eza? Batili. Mwendi mane, ne mu ka eza se si fapana ni sa n’a ka mi bulelela mutu y’o. Ki kabakaleo Bibele i lu hupulisa kuli: “Ya isepisa ka pilu ya hae, ki litanya, kono ya zamaiswa ki butali u ka piliswa.”—Liproverbia 3:5-7; 28:26.
Ku Ituta Se Si Kateleha ku Mulimu
12. Ki kabakalañi ha lu swanela ku lemuha se si “latwa ki Mulimu”?
12 Bakeñisa kuli ha lu swaneli ku itinga fa butali bwa lifasi kamba ku i li luna ha lu keta ze nde ku ze maswe, lu lukela ku ezañi? Mu bone kelezo ye utwahala ye zwa ku muapositola Paulusi ye li: “Mu si ke mwa ya ka ku likanyisa lifasi le; kono mu fetuhe ka ku shemunwa mwa kutwisiso ya mina, kuli mu lemuhe se si latwa ki Mulimu kana ki sifi, se sinde, se si kateleha, se si petehile.” (Maroma 12:2) Ki kabakalañi ha lu swanela ku lemuha se si latwa ki Mulimu? Mwa Bibele Jehova u fa libaka le li utwahala mi ili le li m’ata, kuli: “Sina lihalimu ha li pahami fahalimu a lifasi, ni linzila za ka li pahami cwalo fahalimu a linzila za mina, ni mihupulo ya ka fahalimu a mihupulo ya mina.” (Isaya 55:9) Kacwalo, mwa sibaka sa ku itinga fa likatulo za luna beñi, lu elezwa kuli: “Mu batisise se si tabisa Mulena.”—Maefese 5:10.
13. Manzwi a Jesu a ñozwi mwa Joani 17:3 a koñomeka cwañi butokwa bwa ku ziba se si kateleha ku Mulimu?
13 Jesu Kreste n’a koñomekile tokwahalo yeo ha n’a ize: “Bupilo bo bu sa feli, kikuli ba ku zibe, Wena, Mulimu a nosi wa niti, ni y’o lumile, yena Jesu Kreste.” (Joani 17:3) Linzwi luli la Sigerike le li tolokilwe kuli ‘ku ziba’ li na ni taluso ye tungile hahulu-hulu. Ka ku ya ka hatiso ye bizwa Vine’s Expository Dictionary, linzwi leo li “bonisa swalisano ye mwahal’a mutu ya ziba ni sika se si zibiwa. Kacwalo, se si zibiwa si na ni tuso kamba butokwa ku ya si ziba, mi kacwalo swalisano i ba teñi.” Ku ba mwa swalisano ni mutu ha ku talusi ku ziba fela kuli mutu yo ki mañi kamba ku ziba libizo la hae. Ku ama hape ni ku ziba za tabela ni za sa tabeli mutu yo, ku ziba z’a nga ka butokwa, ni lipimo za hae—ni ku li kuteka.—1 Joani 2:3; 4:8.
Ku Twaelisa Kutwisiso ya Luna
14. Ki sifi seo Paulusi n’a bulezi ku ba shutano ye tuna mwahal’a banana ba kwa moya ni batu ba ba hulile?
14 Lu kona cwañi he, ku ba ni buikoneli bwa ku keta se sinde ku se si maswe? Manzwi a Paulusi kwa Bakreste ba Maheberu ba mwa lilimo za mwanda wa pili a fa kalabo. N’a ñozi kuli: “Ya sa pila mabisi h’a koni ku utwiseza Linzwi la Ku Luka; kakuli u sa li mwanana. Kono lico ze tiile ki za ba ba hulile, ba ba na ni kutwisiso ya ku keta ze nde ku ze maswe, kabakala ku itwaelisa cwalo.” F’a Paulusi n’a bapanyize “mabisi” a n’a talusize mwa timana 12 kuli ki “matatekelo a litaba za Mulimu” kwa “lico ze tiile,” za “ba ba hulile, ba ba na ni kutwisiso ya ku keta ze nde ku ze maswe, kabakala ku itwaelisa cwalo.”—Maheberu 5:12-14.
15. Ki kabakalañi ku sebeza ka t’ata ha ku tokwahala kuli lu fumane zibo ya Mulimu ye nepahezi?
15 Pili, seo si talusa kuli lu lukela ku sebeza ka t’ata kuli lu fumane kutwisiso ye nepahezi ya likuka za Mulimu ka mo li beezwi mwa Linzwi la hae, yona Bibele. Ha lu bati mukoloko wa lika za ku eza ni ze sa konwi ku ezwa kuli u lu bonise ze lu swanela ku eza ni ze lu sa swaneli ku eza. Bibele haki buka ye cwalo. Kono, Paulusi n’a talusize kuli: “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka; kuli mutu wa Mulimu a petahale mi a talifele luli misebezi kaufela ye minde.” (2 Timotea 3:16, 17) Kuli lu fumane tuso kwa ku lutiwa, ku koliswa, ni ku huliswa, lu lukela ku itusisa minahano ni m’ata a luna a ku nahana. Seo si tokwa buikatazo, kono ze zwa mwateñi ki ze nde luli—ili ku ‘petahala ni ku talifela luli misebezi kaufela ye minde.’—Liproverbia 2:3-6.
16. Ku twaelisa kutwisiso ya mutu ku talusañi?
16 Ku tuha f’o, sina mwa n’a boniselize Paulusi, ba ba hulile “ba na ni kutwisiso ya ku keta ze nde ku ze maswe, kabakala ku itwaelisa cwalo.” Fa lu fita fa likangate la taba. Pulelo ye li ‘ku twaelisa kutwisiso ya bona’ se i talusa luli kikuli “lilama za mubili ze se twaelizwe (inge mutu ya itutile ku minyaukisa lilama za mubili).” (Kingdom Interlinear Translation) Mutu ya li caziba kwa ku minyaukisa lilama za mubili y’a itusisa siitusiso se siñwi, u kona ku fetauha ka bubebe-bebe bo bu bonahala ku komokisa maswe. U zamaisa lilama za mubili wa hae ka ku tala nako kaufela, mi mane ibat’o ba fela kuli ha nahani nihaiba ku nahana mw’a swanela ku zamaiseza mubili wa hae kuli a fetauhe hande ka mo ku tokwahalela. Zeo kaufela li tahiswa ki ku itwaeza ka t’ata ni ku ituta ka ku sa lisela.
17. Ki mwa kutwisiso ifi mo lu lukela ku ba sina mutu ya itutile ku minyaukisa lilama za mubili?
17 Ka nzila ya kwa moya, ni luna lu lukela ku itwaelisa inge mutu ya itutile ku minyaukisa lilama za mubili wa hae, haiba lu bata ku ikolwisa kuli likatulo ni liketo ze lu eza ki ze lukile kamita. Ka nako kaufela lu lukela ku zamaisa ka ku tala maikuto ni lilama za mibili ya luna. (Mateu 5:29, 30; Makolose 3:5-10) Ka mutala, kana mwa kalimelanga meto a mina ku sa talima lika za muzamao o maswe kamba lizebe za mina ku sa teeleza kwa lipina kamba lipulelo ze maswe? Ki niti kuli lika ze maswe zeo li atile. Nihakulicwalo, ku itingile ku luna ku li tuhelela ku toma mwa lipilu ni minahano ya luna. Lwa kona ku likanyisa walisamu ya n’a ize: “Ha ni na ku lumelela nto ye maswe ku taha fapil’a ka; ni toile se ba eza, ba ba ya ka nzila ye kopo; ha ni na taba ni zona. . . . Ya bulela ka buhata, h’a na ku tiya fapil’a meto a ka.”—Samu 101:3, 7.
Mu Twaelise Kutwisiso ya Mina ka ku I Sebelisa
18. Pulelo ya kuli “[ka ku i sebelisa, NW]” ye mwa taluso ya Paulusi ya ku twaelisa kutwisiso ya mutu i akalezañi?
18 Mu beye mwa munahano kuli lu kona ku twaelisa kutwisiso ya luna ya ku keta se sinde ku se si maswe “[ka ku i sebelisa, NW].” F’o kikuli, nako kaufela fo lu ezeza katulo, lu lukela ku ituta ku sebelisa minahano ya luna kuli lu lemuhe likuka za Bibele ze amiwa ni mo li kona ku itusisezwa. Mu itute mukwa wa ku eza patisiso mwa lihatiso ze tomile fa Bibele ze filwe ka “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso.” (Mateu 24:45) Ki niti, lwa kona ku kupa tuso kwa Bakreste ba ba hulile. Niteñi, buikatazo bwa ka butu bwa ku ituta Linzwi la Mulimu, hamohocwalo ni tapelo ku Jehova ya ku kupa ketelelo ni moya wa hae, hañi-hañi li ka lu tahiseza mipuzo ye mituna.—Maefese 3:14-19.
19. Ki matohonolo afi e lu kona ku ba ni ona haiba lu zwelapili ku twaelisa kutwisiso ya luna?
19 Ha lu nze lu zwelapili ku twaelisa kutwisiso ya luna, mulelo kikuli “ha lu sa na ku ba bana ba ba zukuzeha, ba ba iswa kai ni kai ki moya o muñwi ni o muñwi wa tuto ye nca, ka bupumi bwa batu ni ka mano a bona a ku kelusa ba bañwi.” (Maefese 4:14) Kono, ka ku toma fa zibo ni kutwisiso ya luna ya se si kateleha ku Mulimu, lu kona ku eza likatulo ze lukile, ze tuna ni ze nyinyani, ze na ni tuso ku luna, ili ze yahisa ku be lu lapela ni bona, mi sihulu-hulu ze tabisa Ndat’a luna wa kwa lihalimu. (Liproverbia 27:11) Yeo luli ki tohonolo ni silelezo ye tuna mwa linako ze ze t’ata!
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 3 Kwa lika ze fitelela 40 ze swenya ka ku fitisisa mwa bupilo bwa batu, ili ze n’e ba bakanyize madokota bo Thomas Holmes ni Richard Rahe, za pili ze talu ki lifu la sinyalana, telekano, ni ku kauhana. Ku kena mwa linyalo ki yona nto ya bu 7 fa mukoloko.
Kana Mwa Kona ku Talusa?
• Ki buikoneli mañi bo bu tokwahala mwa ku eza likatulo ze lukile?
• Ki kabakalañi ha ku si ko kunde ku talimela kwa batu ba ba bubana kamba ku itinga fa maikuto a luna beñi ha lu eza likatulo za ze nde ni ze maswe?
• Ki kabakalañi ha lu swanela ku eza se si kateleha ku Mulimu ha lu eza likatulo, mi lu kona ku eza cwañi cwalo?
• ‘Ku twaelisa kutwisiso ya luna’ ku talusañi?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 9]
Ku bata ketelelo kwa bafumi ni ba kabubo ha ku tusi
[Siswaniso se si fa likepe 10]
Sina mutu ya itutile ku minyaukisa lilama za mubili wa hae, lu lukela ku zamaisa ka ku tala maikuto ni lilama za mibili ya luna