Ki Kabakalañi Ha Mu Lumela Seo Mu Si Lumela?

Ku lumela se ku talusizwe sina “ku amuhela nto ku ba ya niti, ye sepahala, kamba ya luli.” Pampili ye bizwa Universal Declaration of Human Rights ya Kopano ya ba Macaba i yemela “swanelo [ya mutu ni mutu] ya ku ba ni tukuluho ya mihupulo, lizwalo ni bulapeli.” Swanelo yeo i kopanyeleza ni tukuluho ya “ku cinca bulapeli kamba tumelo ya hae,” haiba a tabela ku eza cwalo.

NITEÑI, mutu n’a ka batelañi ku cinca bulapeli kamba tumelo ya hae? Mubonelo o atile kacenu ki wa kuli: “Ni na ni litumelo za ka mi n’a li tabela.” Buñata ba ikutwa kuli nihaiba mibonelo ye fosahezi ha i tahisi kolofalo ye tuna ku mutu. Ka mutala, mutu ya lumela kuli lifasi li patami, mwendi ha na ku ikolofaza kamba ku holofaza mutu yo muñwi. Ba bañwi ba li: “Lu lukela ku lumela fela kuli lu na ni mibonelo ye fapana-fapana.” Kana muhupulo wo ki o butali kamita? Kana dokota n’a ka lumela fela haiba dokota yo muñwi a zwelapili ku lumela kuli ha zwa kwa ku tatuba litupu honaf’o fela hape wa kona ku y’o tatuba bakuli mwa sipatela?

Ha ku amiwa ku za bulapeli, litumelo ze fosahezi li tahisize kolofalo ye tuna ku zwa kwaikale. Mu nahane ku kalelwa ko ne ku tahisizwe muta baeteleli ba bulapeli “ne ba susuelize Bakreste ba ba tukufalezwi maswe ku eza mifilifili ye situhu” mwa nako ya lindwa ze n’e twi ki Lindwa ze Kenile za mwa lilimo za ku zwa 500 C.E. ku ya 1500 C.E. Kamba mu nahane ka za ba ba twi ki Bakreste ba cwale be ne ba lwana ka litobolo mwa ndwa ya mwahal’a bayahi ba naha cwanoñu fa, bao “ka ku swana ni balwani ba kwaikale bao be ne ba ñozi mabizo a bahalalehi fa lilungo za mikwale ya bona, ne ba mamekile maswaniso a Maria kwamulaho wa litobolo za bona.” Ona balwani bao kaufela ne ba lumela kuli ne ba eza ze lukile. Kono, kaniti ku zona likangisano ni lindwa za bulapeli zeo ni ze ñwi, ku na ni nto ye ñwi ye n’e fosahezi hahulu.

 Ki kabakalañi ku lyangana ni mifilifili ha li atile cwalo? Kalabo ya Bibele ki ya kuli Satani Diabulosi u “pumanga lifasi kamukana.” (Sinulo 12:9; 2 Makorinte 4:4; 11:3) Muapositola Paulusi n’a lemusize kuli balapeli ba bañata, ka bumai, ne ba ka “shwa” kakuli ne ba ka pumiwa ki Satani, ya na ka tahisa “limakazo ni liponiso za buhata.” Paulusi n’a bulezi kuli ba ba cwalo ne ba si ke ba “amuhela lilato la ku lata niti, kuli ba piliswe” mi ne ba ka ‘lumela mashano.’ (2 Matesalonika 2:9-12) Mu kona ku fukuza cwañi tibelelo ya ku lumela buhata? Mane, ki kabakalañi ha mu lumela ze mu lumela?

Kana Mu Huliselizwe mwa Tumelo ye Ñwi?

Mwendi mu huliselizwe mwa litumelo za lubasi lwa mina. Yeo neikana ya ba nto ye nde. Mulimu u bata kuli bashemi ba lute bana ba bona. (Deuteronoma 6:4-9; 11:18-21) Ka mutala, mutangana Timotea n’a fumani hahulu tuso ka ku teeleza ku bomahe ni bokukw’a hae. (2 Timotea 1:5; 3:14, 15) Mañolo a susueza ku kuteka ze ba lumela bashemi. (Liproverbia 1:8; Maefese 6:1) Kono kana Mubupi wa mina n’a mi lelezi kuli mu lumele lika bakeñisa kuli bashemi ba mina ba li lumela? Ku kumalela ka ku sa nahanisisa kwa lika ze ne ba lumela ni ku eza bokukululu ba luna, ku kona ku ba ko ku lubeta luli.—Samu 78:8; Amosi 2:4.

Musali wa Musamaria ya n’a katani Jesu Kreste n’a hulisizwe ka ku lumela bulapeli bwa Masamaria. (Joani 4:20) Jesu n’a kutekile tukuluho ya hae ya ku keta sa n’a tabela ku lumela, kono n’a mu bonisize kuli: “Mina mu lapela se mu sa zibi.” Mane buñata bwa litumelo za hae ne li fosahalile, mi n’a mu taluselize kuli n’a na ni ku eza licinceho mwa litumelo za hae haiba n’a tokwa ku lapela Mulimu ka ku amuheleha—ili “ka Moya ni ka niti.” Mwa sibaka sa ku kumalela kwa litumelo zeo ne li tabelwa hahulu, nako h’a nze i ya, yena ni be ne ba swana ni yena, ne ba na ni ku “ipeya kwa tumelo” ye ne ba amuhezi ka Jesu Kreste.—Joani 4:21-24, 39-41; Likezo 6:7.

Kana Mu Lutilwe Tumelo ye Ñwi?

Buñata bwa baluti ni bocaziba mwa likalulo ze ñwi za zibo ba lukela ku fiwa likute le lituna. Niteñi, litaba za kwamulaho li bonisa mitala ya baluti be ne ba bubana kono ili be ne ba ezize mafosisa ka ku tala. Ka mutala, ka ku ama kwa libuka ze peli za litaba za sayansi ze ne ñozwi ki Mugerike wa filosofi, yena Aristotle, Bertrand Russell caziba wa litaba ze ezahezi, n’a talusize kuli “ha ku na ni haiba mubamba ku zona o konwa ku lumelwa ha li tatubiwa ka sayansi ya cwale.” Nihaiba bocaziba ba cwale hañata ba ezanga mafosisa a matuna hahulu-hulu. Caziba wa za sayansi mwa Britain, yena Lord Kelvin, ka 1895, n’a bile ni buikolwiso bwa kuli “ha ku na mishini ye fita moya kwa bukiti ye kona ku fufa.” Kacwalo, mutu ya butali h’a lumeli fela kuli nto ye ñwi ki ya niti ka libaka fela la kuli muluti yo muñwi y’a m’ata u bulezi cwalo.—Samu 146:3.

Temuso ye swana ya tokwahala ha ku amiwa kwa lituto za bulapeli. Muapositola Paulusi n’a lutilwe hande ki baluti ba hae ba za bulapeli mi n’a “tukufalelwa mikwa ye zwile ku bokuku a [hae] ba kale.” Nihakulicwalo, tukufalelo ya hae kwa litumelo za bokukw’a hae za sizo, luli ne i mu tahiselize butata. Ne i mu libisize kwa ‘ku nyandisa maswe keleke ya Mulimu, ni ku i shandaula.’ (Magalata 1:13, 14; Joani 16:2, 3) Bumaswe ni ku fita kikuli, ka nako ye telele, Paulusi n’a zwezipili “ku laha muwayo,” ili ku hana susuezo ye n’e ka mu libisa kwa ku lumela ku Jesu Kreste. Jesu n’a na ni ku bonahala ka sipundumukela kuli a susueze Paulusi ku eza licinceho mwa litumelo za hae.—Likezo 9:1-6; 26:14.

Kana Mu Susuelizwe ki Litaba ze Hasanyiwa?

Mwendi litaba ze hasanyiwa li susuelize hahulu litumelo za mina. Buñata bwa batu ba tabile kuli ku na ni tukuluho ya ku hasanya ze bulelwa, ili nto ye ba konisa ku utwa litaba ze kona ku tusa. Nihakulicwalo, ku na ni lika ze susueza hahulu ze kona ku sinya litaba ze hasanyiwa. Zona lika zeo li hasanyiwanga  hañata. Hañata litaba ze fiwanga ki ze keluhile ili ze kona ku cinca munahano wa mina ka sitalifi.

Hape, bahasanyi ba litaba ba hanelela ku zibahaza litaba ze nyangumuna ni ze komokisa, kuli li hohe kamba ku tabisa batu ba bañata. Litaba ze n’e sa bulelwi kamba ku hatisezwa sicaba lilimonyana kwamulaho se li fumaneha kai ni kai kacenu. Hanyinyani-hanyinyani, lipimo ze tomilwe za muzamao za lwaniswa ni ku feliswa. Mihupulo ya batu i sweli ku sinyiwa hanyinyani-hanyinyani. Ba kalisa ku lumela kuli “bumaswe kuli ki bona bunde, mi bunde ba li ki bumaswe.”—Isaya 5:20; 1 Makorinte 6:9, 10.

Ku Fumana Mutomo O Tiile wa Tumelo

Ku toma fa mibonelo ni lituto za batu ku swana inge ku yaha fa mushabati. (Mateu 7:26; 1 Makorinte 1:19, 20) Kacwalo, mu kona ku toma fañi litumelo za mina ka buikolwiso? Bakeñisa kuli Mulimu u mi file kutwisiso ya ku tatubisisa z’e mwa lifasi le mu pila ku lona ni ku buza lipuzo ze ama lika za kwa moya, kana haki ko ku utwahala kuli hape n’a ka fa mukwa wa ku fumana likalabo ze nepahezi kwa lipuzo za mina? (1 Joani 5:20) Ee, n’a ka eza cwalo luli! Mu kona cwañi he ku ziba za niti, ze sepahala, kamba za luli mwa litaba za bulapeli? Ha lu kakanyi ku bulela kuli Linzwi la Mulimu, yona Bibele, li fa mutomo u nosi wa ku li ziba.—Joani 17:17; 2 Timotea 3:16, 17.

Yo muñwi n’a ka bulela kuli, “Kono kana haki ba ba na ni Bibele ka sibili ba ba tahisize mifilifili ni mikwangalakanyi ye miñata mwa litaba za lifasi? Ki niti kuli baeteleli ba bulapeli ba ba ipapata ku latelela Bibele ba tahisize mibonelo ye lyanganisa ni ku lwanisana. Seo ki ka libaka luli la kuli ha ba si ka toma litumelo za bona fa Bibele. Muapositola Pitrosi u ba talusa ku ba “bapolofita ba buhata” ni “baluti ba buhata” be ne ba ka tahisa “lituto ze sinya.” Kabakala likezo za bona, Pitrosi u li, “nzila ya Niti i ka nyefulwa.” (2 Pitrosi 2:1, 2) Hape, Pitrosi u ñola kuli, “lu na ni linzwi la bapolofita le li tiile ku fita, le mu ka eza hande ku isa pilu ku lona, inge kwa lambi ye lu bonisa mwa sibaka se si lififi.”—2 Pitrosi 1:19; Samu 119:105.

Bibele i lu susueza ku tatuba litumelo za luna ka ku ya ka ze i luta. (1 Joani 4:1) Bolule-lule ba ba bala magazini ye ba kona ku paka kuli ku eza cwalo ku ekelize mulelo ni buiketo kwa bupilo bwa bona. Kacwalo mu be inge ba kwa Berea be ne ba na ni lipilu ze nde. ‘Mu batisise mwa Mañolo, ka mazazi kaufela’ pili mu si ka atula kale sa ku lumela. (Likezo 17:11) Lipaki za Jehova ba ka tabela ku mi tusa ku eza cwalo. Ki niti kuli ki mina beñi ba ba iketela sa ku lumela. Kono ki nto ye nde ku ikolwisa kuli litumelo za mina li tiisizwe, isi ka butali kamba litakazo za butu, kono ka Linzwi la Mulimu la niti le li patuluzwi.—1 Matesalonika 2:13; 5:21.

[Maswaniso a fa likepe 6]

Mwa kona ku toma litumelo za mina ka buikolwiso fa Bibele