Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Itebuha Likezahalo za Kwamulaho ze Tabisa!

KA MO LI KANDEKEZWI KI DRUSILLA CAINE

N’e li ka 1933, mi kihona na ni Zanoah Caine ha ne lu sa z’o nyalana. Ne lu li babuleli ba evangeli ba ka nako ye tezi. Ne ni tabile hahulu, mi na itukiseza ku yo sebeza ni bo munn’a ka ko ne ba sebeleza. Kono kuli ni eze cwalo, ne ni tokwa njinga, ili nto ye tula hahulu ye ne ni palezwi ku leka kakuli linako ne li ze t’ata ka nako ya ku wa kwa sifumu. Ne ni ka ezañi?

HA SE ba utwile za butata bwa ka, balamu ba ka ba bata-bata likalulo-kalulo za njinga za kale kwa sibaka ko ku latelwa manyalala a fa silalanda kuli ba ni pangele njinga. Ba eza cwalo, mi njinga yeo ya kalisa ku sebeza! Ha se ni itutile ku coba njinga, na ni Zanoah lwa ya lu coba linjinga ka tabo mwa likiliti za England, zona za Worcester ni Hereford, lu nze lu paka ku bote be ne lu kopana ni bona.

Ne ni sa zibi kuli muhato w’o o bunolo wa tumelo n’o ka tisa bupilo bo bu tezi likezahalo ze ñata. Kono ne li bashemi ba ka ba ba lateha be ne ba ni tomezi mutomo wa kwa moya mwa bupilo bwa ka.

Lilimo ze T’ata za Ndwa ye Tuna

Ne ni pepilwe mwa December ka 1909. Hamulahonyana wa f’o, boma ba fumana buka ya The Divine Plan of the Ages, mi ka 1914, bashemi ba ka ba ya ni na kwa ku buha “Photo-Drama of Creation,” kwa Oldham, mwa Lancashire. (Sibeli sa zona ne li tahisizwe ki be se ba zibahala kacenu kuli ki Lipaki za Jehova.) Nihaike kuli ne ni sa li mwanana, ni sa hupula hande mo ne ni tula-tulezi ka tabo ha ne lu kuta kwa ndu kabakala ze ne ni boni! Ku tuha f’o, Frank Heeley a toma sikwata sa baituti ba Bibele mwa Rochdale, ili mo ne lu pila. Ku fumaneha teñi kwa lu tusa ka lubasi ku ba ni kutwisiso ye nde ya Mañolo.

 Kozo ya bupilo bwa luna ya shandaulwa ka sona silimo seo, ili fo ne i tumbukezi Ndwa ye Tuna, yeo cwale se lu i biza kuli Ndwa ya Lifasi ya I. Bondate ba hapilikezwa ku kena mwa mpi, kono ba ikambusa. Mwa kuta ne ba talusizwe kuli ki “banna ba muzamao o munde.” Pampili ye ñwi ya makande ya fa sibaka ne i bihile kuli ne ku isizwe mañolo a n’a zwa kwa “banna be ne ba li ne ba lumela kuli bondate ne ba sepahala ha ne ba hana ku kena mwa ndwa.”

Kono ku fita ku lukululwa ka ku tala, bondate ba ñoliswa kuli ne ba lukuluzwi “kwa Sebelezo ya Busole fela.” Kapili-pili ba kalisa ku shendakiwa, ka m’o na ni boma ne lu shendakelwa. Kwa mafelelezo, taba ya bona ya talimwa hape, mi ba fiwa ku yo sebeleza ku za njimo. Kono balimi ba bañwi ba itusisa maswe muinelo w’o mi ba ba lifa mali a manyinyani kamba mane ku sa ba lifa ni a makana. Kuli ba tuse lubasi lwa luna, boma ba kalisa musebezi o ne ba lifiwanga mali a manyinyani. Ne ba ezanga musebezi o t’ata mwa sibaka sa mutu mo ku tapisezwa liapalo. Niteñi, cwale na bona mo ne ni tiiselizwe ha ne ni tandile lilimo za ku hula kwa ka mwa ku talimana ni miinelo ye cwalo ye t’ata; ne ku ni tusize ku itebuha lika za butokwa hahulu za kwa moya.

Makalisezo A Manyinyani

Hañihañi, kwa taha Daniel Hughes, ya n’a li muituti wa Bibele ya mafulofulo. N’a sebeza mwa mikoti ya mashala mwa Ruabon, ili munzi o li likilomita z’e 20 ku zwa kwa Oswestry ko ne lu tutezi. Bo malume bo Dan, ka mo ne ni ba bizezanga, ne ba to potelanga lubasi lwa luna, mi fo ne ba telanga kaufela ku t’o lu bona, ne ba ambolanga fela za ka Mañolo. Ne ba sa ikenyangi mwa lingambolo ze si na tuso. Kwa tomiwa sikwata sa baituti ba Bibele mwa Oswestry ka 1920, mi bo malume bo Dan ba ni fa buka ya The Harp of God ka 1921. Ne ni tabezi hahulu buka yeo kakuli ne i nolofaza hahulu lituto za Bibele kuli ni kone ku li utwisisa.

Ku tuha f’o, ne ku na ni Pryce Hughes, * y’o hamulaho n’a bile muokameli ya zamaisa wa ofisi ya mutai ya Lipaki za Jehova ya kwa London. Yena ni lubasi lwa hae ne ba pila bukaufi ni luna. Ne ba pila kwa Bronygarth, ili kwa museto ni naha ya Wales. Kaizel’a hae wa libizo la Cissie n’a bile mulikani yo mutuna wa boma.

Ni sa hupula tabo ye ne i bile teñi ka 1922 ha ne ku bile ni pizo ya ku ‘shaela Mulena ni mubuso wa hae.’ Mwa lilimo ze n’e latelezi, niha ne ni sa li kwa sikolo, na abana ka cisehelo mwa ku abela matrakiti a ipitezi ao, sihulu ona a Ecclesiastics Indicted ka 1924. Ha ni hupula lilimo zeo, ni bona kuli ne li tohonolo luli ku kona ku swalisana ni mizwale ni likaizeli ba bañata cwalo ba basepahali. Ku bona ne ku na ni Maud Clark * ni Mary Grant * ya n’a sebezanga ni yena, Edgar Clay, * Robert Hadlington, Katy Roberts, Edwin Skinner, *, hamohocwalo ni Percy Chapman ni Jack Nathan. * Bo Percy Chapman ni Jack Nathan ne ba ile kwa Canada ku y’o tusa mwa musebezi kwateñi k’o.

Ngambolo ya Bibele ya “Bolule-lule Ba Ba Pila Cwale Ha Ba Na Ku Shwa ni Kamuta” ne i bile bupaki bwa ka bunako mwa kalulotuna ya luna ya simu. La May 14, 1922, Stanley Rogers, ya n’a li mwanahabo Pryce Hughes, a taha ku zwa kwa Liverpool ku t’o fa ngambolo yeo kwa Chirk, ili munzi o n’o li kwa mutulo wa tolopo ya luna. Hamulaho manzibwana ao, ya yo felwa hape kwa The Picture Playhouse mwa Oswestry. Ni sa na ni ye ñwi ya mapampili ao a n’a hatiselizwe sihulu yona tukiso yeo. Mwahal’a yona nako yeo kaufela, sikwata sa luna se sinyinyani sa zwelapili ku tiiswa ha ne si potelwanga ki baokameli ba mupotoloho ba balalu, ili bo Herbert Senior, Albert Lloyd, ni John Blaney.

Nako ya ku Eza Katulo

Ka 1929, na eza katulo ya ku kolobezwa. Ne ni na ni lilimo z’e 19, mi ka nako ye swana, na talimana ni tiko ya pili ye tuna. Na kopana ni mutangana cwana y’o bondat’ahe ne ba li ku za bupolitiki. Lwa latana, mi a bata kuli lu nyalane. Ka 1928 ha ne ku tahisizwe buka ya Government, ne ni mu file kopi i liñwi. Kono ku si ka fita nako kwa iponahalela kuli n’a si na taba ni za mulonga wa kwa lihalimu, ili toho ya taba ya buka  yeo. Mwa lituto za ka, ne ni itutile kuli Maisilaele ba kwakale ne ba laezwi ku sa nyalisa bana ba bona ku bamacaba, mi sikuka seo ne si sebeza kwa Bakreste. Kacwalo, niha ne ku li t’ata ku eza cwalo, na mu hana.—Deuteronoma 7:3; 2 Makorinte 6:14.

Ne ni tiisizwe ki manzwi a muapositola Paulusi a li: “Lu si ke lwa katala ku eza hande, kakuli lu ka kutula mwa nako ya teñi ha lu sa zwafi.” (Magalata 6:9) Bo malume bo Dan ba ba lateha ni bona ne ba ni tiisize ha ne ba ni ñolezi kuli: “Mwa miliko ye mituna ni ye minyinyani, u sebelise Maroma 8, timana 28,” ye li: “Mi lu ziba kuli linto kaufela li sebelisana hamoho ku tahisa bunde ku ba ba lata Mulimu, bona ba ba bizizwe ka mulelo wa hae.” Ne ku li t’ata, kono ne ni ziba kuli ne ni ezize keto ye nde. Ka sona silimo seo, na iñolisa kuli ni be mukutazi.

Ku Talimana ni Likulutendano

Ka 1931, lwa amuhela libizo la luna le linca, lona la Lipaki za Jehova, mi ka sona silimo seo, lwa sebeza hahulu ka t’ata ka ku itusisa bukanyana ye li The Kingdom, the Hope of the World. Ba za bupolitiki, ba bahulu ba bulapeli, ni ba lipisinisi kaufela ne ba filwe kopi. Kalulo ya ka ya simu ne i’ nga libaka za Oswestry ku ya kwa Wrexham, ili likilomita ze 25 ku ya kwa mutulo. Ne ku li t’ata ku kutaza mwa kalulo yeo kamukana.

Kwa mukopano wa kwa Birmingham silimo se si tatama, kwa kupiwa baitateli b’a 24. Ka cisehelo, b’a 24 ku luna lwa iñolisa kuli lu eze kalulo ye nca ya sebelezo, lu sa zibi kuli n’e li kalulo mañi yona yeo. Mu nahane fela mo ne lu komokezi ha ne lu lumilwe ba babeli ka ba babeli ku yo abela buka ye swana, yona ya Kingdom, the Hope of the World, lu nze lu apezi mapepatuna a n’a zibahaza Mubuso.

Ha ne ni sebeleza mwa sibaka sa bulapeli, na ikutwa hahulu maswabi. Kono na itiisa pilu ka ku nahana kuli ha ku na ya n’a ni ziba mwa tolopo yeo. Kono mutu wa pili ya n’a ni atumezi ne li ye ne ni kile na kena ni yena sikolo. A ni lubukela ni ku bulela kuli: “Wena ki kabakalañi ha u apezi cwalo?” Kezahalo yeo ya felisa sabo kaufela ya ku saba mutu ye ne ni kana ni bile ni yona!

Ku Tutela kwa Sibaka Si Sili

Ka 1933, lwa nyalana ni Zanoah, ili munna ya n’a shwezwi ki musal’a hae. N’a li yo muhulu ku na ka lilimo ze 25. Musal’a hae wa pili n’a li Muituti wa Bibele ya mafulofulo, mi Zanoah n’a zwezipili ku eza musebezi wa hae ka busepahali hamulaho wa lifu la musal’a hae. Hañihañi lwa tuta ku zwa mwa England ku ya kwa kalulo ye nca ya simu kwa North Wales, ili sibaka se ne si eza musipili wa likilomita ze bat’o ba ze 50. Makatoni, masutukesi, ni libyana ze ñwi za butokwa ne li kambekilwe ka ku sa tiya fa manaka a linjinga, ili ku bundekiwa mwatas’a miyengo ya linjinga, ni ku tama-tamiwa inge mitiyo. Kono lwa kona ku yo fita hande ko ne lu ya! Mwa musebezi w’o, ne lu sa koni ku zamaya lu si na linjinga. Ne lu yanga kai ni kai, mane niheba bukaufi ni njongonjongo ya lilundu la kwa Wales, lona la Cader Idris, ili le ne li eza limita ze ibat’o ba z’e 90 kwa butelele. Ne ku katulusa luli ku fumana batu be ne ba nyolelwa ku utwa “evangeli ye ya mubuso.”—Mateu 24:14.

Ha se lu inzi nakonyana teñi k’o, lwa bulelelwa kuli munna cwana ya bizwa Tom Pryce n’a kutalize ku bona, ka mo ne lu ezeza. Hañihañi lwa fumana kwa n’a ina Tom, ili kwa Long Mountain, bukaufi ni Welshpool—mi ne lu komokile hahulu luli! Mwa mazazi a pili a ka a ku eza bupaki, ne ni kile na mu fa buka ya  Reconciliation ye n’e itusiswa mwa ku ituta Bibele. A ituta yona a nosi mi a ñolela kwa London kuli a fiwe lihatiso ze ñwi. Ku zwa f’o, n’a zwezipili ku kutaza ka mafulofulo za tumelo ye nca ya n’a itutile. Ne lu ikozi ku eza sango ni yena ka lihora ze ñata-ñata, mi hañata ne lu itutanga hamoho ni ku susuezana.

Kozi I Tisa Limbuyoti

Ka 1934, bakutazi kaufela be ne ba li bukaufi ni North Wales ba memiwa ku ya kwa tolopo ya Wrexham kuli ba yo tusa mwa ku abela buka ya Righteous Ruler. Lizazi pili lu si ka kalisa kale musebezi o ipitezi w’o, ne ku bile ni kozi ye ne amile naha kaufela. Mukoti wa kwa Gresford ko ku yepiwa mashala, ili tolopo ye li likilomita z’e talu kwa mutulo wa Wrexham, n’o tibukile ni ku bulaya babeleki b’a 266. Bana ba ba fitelela 200 ne ba bile lindiala, mi basali b’a 160 ne ba bile limbelwa.

Ne lu na ni ku ñola mukoloko wa be ne ba latehezwi, ku ba potela luli, ni ku ba siyela bukanyana. Kwa mabizo a mañwi e ne ni filwe ne ku na ni musali ya n’a nyezwi ki munna ya bizwa Chadwick. Yena musali y’o n’a shwezwi ki mwana wa lilimo z’e 19. Ha ne ni ile kwateñi, mwan’a hae yo muhulu wa libizo la Jack, n’a potela bom’ahe kuli a ba omba-ombe. Mutangana y’o n’a ni zibile kono n’a si ka bulela cwalo. Hasamulaho, a bala buka yeo mi a bata buka ya The Final War, ili bukanyana ye ñwi ye ne ni mu siyezi lilimo-limo kwamulaho.

Jack ni musal’a hae, yena May, ba fumana ko ne ni ina mi ba taha ku t’o nga lihatiso ze ñwi. Ka 1936, ba lumela kuli ku n’o ezezwanga mikopano mwa ndu ya bona, ili kwa Wrexham. Hamulaho wa ku potelwa ki Albert Lloyd hamulaho wa likweli ze silezi, kwa tomiwa puteho, mi Jack Chadwick a ba yena muokameli ya zamaisa wa yona. Kacenu se ku na ni liputeho z’e talu mwa Wrexham.

Ku Pila mwa Karavani ya si-Gypsy

Ku to fita ka nako yeo, ne lu itusisanga malobalo kaufela e ne lu kona ku fumana ha ne lu tutanga ku zwa kwa sibaka se siñwi ku ya ku se siñwi. Kono Zanoah a atula kuli nako ne i fitile ya kuli lu be ni ndu ya luna, ili ndu ye ne kona ku isiwa ko ne lu shimbulukela kaufela. Munn’a ka n’a li mubeti ya sikwala wa puo ya si-Gypsy, mi a lu ezeza karavani ya si-Gypsy. Lwa i beya libizo la Elizabeth, ili libizo la mwa Bibele le li talusa kuli “Mulimu wa Buñata.”

Sihulu ni hupula sibaka se siñwi se ne lu til’o ina ku sona. Ne li sibaka sa simu ya likota za litolwana bukaufi ni mulapo cwana. Ku na, ne ku swana fela inge Paradaisi! Ha ku na nto ye ne sinyize tabo ye ne lu bile ni yona ka lilimo-limo ze ne lu pilile ku yona karavani yeo, niha ne i bonahala ku ba ni ze ñwi ze siyo hande. Ka nako ya maliha, likubo ne li kangelanga ni ku kakatela kwa mamota a ndu, mi kamita ne lu katazwanga hahulu mezi ha n’a shengunuka. Hape mezi n’a na ni ku kiwa, mi fokuñwi n’a kiwanga kwahule, kono ne lu konile ku tula matata ao hamoho.

Nako ye ñwi mwa maliha ne ni kulile, mi ne lu si na hande lico ni mali. Zanoah a ina fa mumbeta, a ni swala mwa lizoho mi a ni balela liñolo  la Samu 37:25, le li li: “Ni kile na ba mucaha, mi cwale se ni supezi; bo, ha ni si ka bona ya na ni niti a tuhelwa, a yumbwa, kamba bana ba hae ku pila ka ku ikupela buhobe.” A ni talima, mi a li: “Haiba ha ku na se si ka ezahala honafa, lu ka kalisa ku kupelela, kono ha ni sepi kuli Mulimu u ka tuhelela seo ku ezahala ku luna!” Kihona a ya kwa ku kutaza ku bomuyahwa ni luna.

Zanoah ha n’a kutile ka nako ya musihali kuli a t’o ni ezeza sa ku nwa, a t’o fumana ingilopu ya n’a lumezwi. Ku yona ne ku na ni mali a kuma fa £50 (K300,000) a n’a zwa ku bondat’ahe. Lilimo-limo kwamulaho, Zanoah n’a tamilikelizwe kuli ku na ni za n’a uzwize, kono kihona ha ne ku til’o fumanwa kuli n’a tamelelizwe taba yeo. Mpo yeo ne li ya ku mu lifa. Ne i tile ka bunako luli!

Tuto ya Butokwa

Fokuñwi lu itutanga lituto ha se ku fitile lilimo-limo. Ka mutala, pili ni si ka tuhela kale sikolo ka 1927, ne ni pakile ku be ne ni kena ni bona sikolo ni kwa baluti ba ka kaufela—kwand’a fela a li muñwi, yena Lavinia Fairclough. Ka ku ba kuli ha ku na ya n’a isa pilu ku ze ne ni bata ku eza kwapili, mi hape ni kuli na ni Lavinia ne lu sa utwani hande, na ikatulela ku sa mu bulelela. Mu nahane mo ne ni komokezi ni ku tabela hamulaho wa lilimo z’e 20 boma ha ne ba ni bulelezi kuli yena muluti y’o n’a kutile ku t’o potela balikani ni baituti ba hae kaufela ku t’o ba bulelela kuli cwale s’a li yo muñwi wa Lipaki za Jehova!

Ha ne ni kopani ni yena, na mu taluseza libaka ha ne ni si ka mu bulelela kwa makalelo ka za tumelo ya ka ni ze ne ni lela ku eza kwapili. A teeleza a kuzize mi a bulela kuli: “Kamita ne ni batanga niti. Ne li nto ye ne ni nyolelwanga mwa bupilo bwa ka kaufela!” Ne ni itutile tuto ya butokwa kwa kezahalo yeo—tuto ya ku sa zina-zina ku kutaza ku bote be ni kopana ni bona ni ku sa atula cimo mutu ufi kamba ufi.

Ndwa Ye Ñwi—Ni Hamulaho

Kwa kalisa ku bonahala kuli ne ku tuha ku tumbuka ndwa ye ñwi ha ne ku atumela mafelelezo a lilimo za ma-1930. Dennis, munyan’a ka ya n’a li mwanana ku na ka lilimo ze lishumi, n’a lukuluzwi kwa sebelezo ya sisole. Kono n’a na ni ku zwelapili ku eza musebezi wa hae. N’a si ka tabela hahulu niti, mi kacwalo na ni munn’a ka lwa kupa mapaina ba fa sibaka, bona bo Rupert Bradbury ni munyan’a hae David, kuli ba mu potele. Ne ba mu potezi, mi ba ituta ni yena Bibele. Dennis n’a kolobelizwe ka 1942. Hasamulaho a eza sebelezo ya bupaina, mi ka 1957 a ketiwa ku ba muokameli wa mupotoloho.

Mwan’a luna, yena Elizabeth, n’a pepilwe ka 1938, mi kuli lubasi lwa luna lu konwe ku babalelwa hande, Zanoah a shangela kwa karavani ya luna. Eunice, mwan’a luna wa bubeli ha n’a pepilwe ka 1942, lwa bona kuli ne ku ka ba hande ku bata ndu ya ku ina teñi ka nako ye telele. Kabakaleo, Zanoah a tuhela ku eza bupaina ka lilimo ze sikai, mi lwa tutela mwa ndu ye nyinyani bukaufi ni Wrexham. Hasamulaho, lwa y’o ina mwa Middlewich, ili mabapa ni sikiliti sa Cheshire. Ki kona kwa n’a timelezi munn’a ka ya lateha k’o ka 1956.

Bana ba luna ba babeli ba ba bakutazi ba ka nako ye tezi, mi sibeli sa bona ba mwa manyalo a mande. Eunice ni munn’a hae, ya li eluda, ki mapaina ba ba ipitezi mwa London. Munn’a Elizabeth ni yena ki eluda mwa puteho, mi ni na ni tohonolo ya ku pila bukaufi ni bona bana ba ka, baikulyange, ni bana ba bona ba bane kwa Preston, mwa Lancashire.

Ni ya itebuha kuli na kona ku zamaya ku zwa fa munyako wa makenelo a ndu ya ka ku ya kwa Ndu ya Mubuso ye li fa buse bwa mukwakwa. Mwa lilimo za cwanoñu fa, se ni swalisani ni sikwata sa puo ya si-Gujarati, ili ye kopanela teñi k’o. Ku ituta puo yeo ne ku li t’ata kakuli lizebe za ka li tibani hanyinyani cwale. Fokuñwi na palelwanga ku utwa miutwahalelo ye fitana-fitana ya manzwi, ka mo ba konela banana ku na. Kono ki likulutendano le li tabisa.

Ni sa kona ku kutaza fa ndu ni ndu ni ku zamaisa lituto za Bibele mwa ndu ya ka. Balikani ha ba taha ku t’o ni potela, ni tabanga ku kona ku ba kandekela likezahalo za mwa bupilo bwa ka za kwa makalelo. Ni itebuha hahulu likezahalo za butokwa zeo za limbuyoti ze ni bile ni zona za ku swalisana ni batu ba Jehova ka lilimo ze bat’o ba ze 90.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Pampili ye zibahaza ngambolo ya Bibele ya “Bolule-lule Ba Ba Pila Cwale Ha Ba Sa Na Ku Shwa ni Kamuta,” ili ye ne ni utwile la May 14, 1922

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Na ni Zanoah hamulahonyana wa linyalo la luna ka 1933

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ni yemi fapil’a “Elizabeth,” ili karavani ya luna ya n’a ezize munn’a ka