Ze Ezahezi mwa Bupilo

Liseli la kwa Moya Li Benya mwa Middle East

KA MO LI KANDEKEZWI KI NAJIB SALEM

Mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., liseli la Linzwi la Mulimu ne li benyize ku zwelela kwa Middle East ni ku fita mwa likalulo kaufela za lifasi. Mwa lilimo za mwanda wa bu 20, liseli leo la kuta ku yo benyisa kalulo yeo. Ni mi taluseze mo ne ku ezahalezi cwalo.

NE NI pepilwe ka 1913 mwa tolopo ye bizwa Amioun, kwa mutulo wa Lebanon. Seo ne li sona silimo sa mafelelezo sa ku iketa ni ku ombala mwa lifasi, kakuli Ndwa ya Lifasi ya pili n’e i kalisize silimo se si tatama. Ndwa ha ne i felile ka 1918, Lebanon ye n’e zibahala ku ba sona sibaka se si ipitezi mwa Middle East, ne i fokozi hahulu ku za mali ni ku za bupolitiki.

Ka 1920, za liposo ha ne li kalisize ku sebeza hape mwa Lebanon, mañolo n’a amuhelwa a zwa kwa batu ba kwa Lebanon be ne ba pila mwa linaha lisili. Ku bona bao ne ku na ni bomalume bo Abdullah ni bo George Ghantous. Bona bao, ne ba ñolelanga bondat’a bona, bo Habib Ghantous, ili bokuku, ku ba bulelela ka za Mubuso wa Mulimu. (Mateu 24:14) Bokuku ba sa bulelela fela be ne ba pila ni bona mwa tolopo yeo ka za litaba ze n’e ñozwi mwa mañolo a bana ba bona ao, ne ba sheununwa. Batu ba mwa tolopo ba hasanya mabulatwi a kuli bana ba bo Habib ne ba susueza bondat’a bona ku lekisa mubu wa bona, ni kuli ba leke mbongolo, ni ku ya kwa ku kutaza.

Ku Hasanya Liseli kwa Pili

Silimo se si tatama, sa 1921, Michel Aboud, ya n’a pilile mwa tolopo ya Brooklyn ye fumaneha mwa muleneñi wa New York, ili mwa United States, a kuta kwa Tripoli, mwa Lebanon. Na s’a bile Muituti wa Bibele, ka mo ne  ba bizezwa Lipaki za Jehova nako yeo. Nihaike kuli buñata bwa balikani ni bahabo Muzwale Aboud ne ba si ka amuhela lushango lwa Bibele, batu ba babeli ba ba zibahala ne ba ezize cwalo, ili caziba Ibrahim Atiyeh, ni dokota wa meno, Hanna Shammas. Mane, dokota Shammas n’a fanile ndu ya hae ni kapatela kuli ku ezezwange mikopano ya Sikreste.

Muzwale Aboud ni Muzwale Shammas ha ne ba potezi tolopo ya Amioun, mo ne ni pila, ne ni sa li kashimani. Poto ya bona ne i ni amile hahulu, mi na kalisa ku ya ni Muzwale Aboud mwa musebezi wa ku kutaza. Ka lilimo ze 40 sibeli sa luna ne lu sebezanga hamoho kamita mwa bukombwa, ku fitela Muzwale Aboud ha timela ka 1963.

Mwahal’a 1922 ni 1925, liseli la niti ya Bibele ne li fitile mwa minzi ye miñata ya kwa mutulo wa Lebanon. Batu ba ba kona ku eza 20 ku isa 30 ne ba buhisananga Bibele mwa mandu, a cwale ka ya luna ya mwa Amioun. Ba bahulu ba bulapeli ne ba lumanga banana kuli ba ngongaule fa makapa ni ku huweleza ni ku mbolomoka ka mulelo wa ku filikanya mikopano ya luna, kacwalo fo kuñwi ne lu kopanelanga mwa mushitu.

Ha ne ni li mwanana, cisehelo ya ka mwa bukombwa—ni ya ku fumaneha kwa mikopano ya Sikreste kaufela—ne i ni tahiselize kuli ni beiwe libizo la Timotea. Mueteleli wa sikolo a ni laela ku tuhela ku yanga ku za n’a bizize kuli “mikopano yeo.” Ha ne ni hanile, se ni lundulwa kwa sikolo.

Ku Kutaza mwa Linaha ze Bulezwi mwa Bibele

Hamulaho fela wa kolobezo ya ka mwa 1933, na kalisa bupaina, ka m’o bukombwa bwa ka nako ye tezi bu bizezwa ki Lipaki za Jehova. Nih’a ne lu li ba banyinyani ka nako yeo, ne lu kutaza mwa minzi ye miñata ye kwa mutulo wa Lebanon. Hape ni ku yo fita kwa tolopo ya Beirut ni libaka ze li bukaufi ni yona, mane ku yo fita ni kwa mboela wa Lebanon. Mwa lilimo za pili zeo, hañata ne lu zamayanga ka mautu kamba ku pahama mbongolo, sina mwa n’a ezelize Jesu Kreste ni balateleli ba hae ba mwa lilimo za mwanda wa pili.

Ka 1936, Yousef Rahhal, Paki ya zwa kwa Lebanon ili ya n’a pilile mwa United States ka lilimo-limo, n’a kutile kwa Lebanon ku yo pota. A shimba lipangaliko za mulumo ni mishini ye mibeli ya ku lizeza fateñi matapa. Lwa tamelela liitusiso zeo fa mota ye bizwa Ford ya mwa 1931 mi lwa zamaya mwa Lebanon ni mwa Syria kaufela, ku isa lushango lwa Mubuso kwa libaka za matakanyani. Sipangaliko se si hulisa mulumo ne si kona ku utwahala kwa buhule bwa likilomita ze 10. Batu ba pahama lituwa za mandu a bona kuli ba utwe ze ne ba li ki manzwi a zwa kwahalimu. Be ne ba li kwa masimu ba siya misebezi ya bona mi ba sutelela fakaufi kuli ba to utwa.

Musipili wa ka o muñwi wa mafelelezo ni Yousef Rahhal ne li wa ku ya kwa Aleppo, mwa Siria, maliha a silimo sa 1937. Pili a si ka kutela kwa United States, ne lu ile ni kwa Palestine. Teñi k’o lwa yo potela muleneñi wa Haifa ni wa Jerusalem, hamohocwalo ni minzi ya mwa naha yeo. Yo muñwi ye ne lu bonani ni yena ne li Ibrahim Shehadi, ili ye ne ni zibani kale ni yena ka ku ñolelana. Ibrahim n’a zwezipili mwa zibo ya Bibele kuli mane ka nako ye ne lu pota n’a kalile ku abana ni luna mwa bukombwa bwa fa ndu ni ndu.—Likezo 20:20.

Hape ne ni nyolelwa ku bona Caziba Khalil Kobrossi, ya n’a tiile mwa bukatolika, kono ili ya n’a ituta Bibele ni Lipaki za Jehova ka ku ñolelana. N’a fumani cwañi keyala ya Lipaki ba mwa Lebanon? Kwa sintolo sa mwa Haifa, mulekisi wa mwateñi n’a putezi libyana za Khalil  mwa pepa ye n’e pazuzwi ku ye ñwi ya libuka za Lipaki za Jehova. Fa pepa yeo ne ku ñozwi keyala ya luna. Ne lu ikozi ku pota hamoho, mi hamulaho, mwa 1939, a taha kwa Tripoli ku to kolobezwa.

Mwa 1937, Petros Lagakos ni musal’a hae ba taha mwa Tripoli. Mwahal’a lilimonyana ze n’e latelezi, luna ba balalu lwa bata ku feza Lebanon ni Siria ka ku kutaza lushango lwa Mubuso kwa batu fa mandu a bona. Muzwale Lagakos ha timela ka 1943, Lipaki ne se ba isize liseli la kwa moya mwa likalulo ze ñata za muleneñi ni minzi ya mwa Lebanon, Siria, ni Palestine. Fokuñwi, palo ya luna ya ba ba bat’o eza 30 ne lu fundukanga ka mota ye nyinyani kamba ka mbasi ka 3 ya busihu ilikuli lu fite kwa libaka za matakanyani.

Mwa lilimo za ma-1940, Ibrahim Atiyeh n’a tolokile The Watchtower ku isa mwa Siarabu. Ku tuha f’o, ne ni ñolanga likopi za magazini z’e ne ka mazoho ni ku li lumela kwa Lipaki ba mwa Palestine, Siria, ni mwa Egypt. Ka nako yeo, ili nako ya Ndwa ya Lifasi ya bubeli, twaniso kwa musebezi wa luna wa ku kutaza ne li ye tuna, kono ne lu zwelapili ku swalisana ni ba ba lata niti ya Bibele kaufela mwa Middle East. N’a ka sibili ne ni swanisize limapa za mileneñi ni minzi ye n’e li bukaufi, mi lwa itama ku yo kutaza kwateñi taba ye nde.

Ka 1944, Ndwa ya Lifasi ya bubeli inze i sa lwanwa, na nyala Evelyn, mwan’a Michel Aboud ye ne ni ezanga ni yena bupaina. Nako h’a nze i ya lwa ba ni bana ba balalu, musizana a li muñwi ni bashimani ba babeli.

Ku Sebeza Hamoho ni Balumiwa

Hamulahonyana wa ku fela kwa ndwa, balumiwa ba pili ku feza Sikolo sa Gilead ba taha mwa Lebanon. Kacwalo, puteho ya pili ne i tomilwe mwa Lebanon, mi ne ni ketilwe ku ba mutang’a sitopa. Mi ka 1947, Nathan H. Knorr ni muñoli wa hae, yena Milton G. Henschel, ba to pota mwa Lebanon mi ba susueza hahulu mizwale. Hañihañi kwa taha balumiwa ba bañwi, mi ba to lu tusa hahulu mwa ku lukisa za bukombwa bwa luna ni ku zamaisa mikopano ya puteho.

Ku o muñwi wa misipili ya luna ya ku ya kwa sibaka sa matakanyani sa mwa Siria, ne lu lwanisizwe ki bishopu wa kwateñi. A lu tama kuli ne lu hasanya lihatiso za n’a ize ki lihatiso za ba Zion. Pili 1948 i si ka fita kale, bahulu ba bulapeli  hañata ne ba lu bulelanga ka masheunuti kuli lu ba “Komyunizimu.” Ka nako yeo, ne lu tamilwe ni ku tosangiswa ka lihora ze peli, mi ku yona nako yeo ne ku ezizwe bupaki bo bunde.

Kwa mafelelezo, muatuli ya n’a talima taba yeo a zibahaza kuli: “Ni ha ni nyaza mulelu [ili mubulelelo wa ku talusa bishopu] o mi tamile litaba, ni itumela ku ona ka ku ni fa kolo ya kuli ni kopane ni mina ni ku ziba lituto za mina.” Kacwalo a kupa swalelo kwa ku lu kataza.

Ha ne lu li mwa musipili wa ku ya kwa Beirut ka mbasi hamulaho wa lilimo ze 10, na kalisa ku ambola ni munna ya n’a li mwa sipula se si tatama, ili manjinela wa za njimo. Hamulaho wa mizuzunyana ya ku teeleza kwa litumelo za luna, a bulela kuli n’a utwile ka za taba ye swana ku mulikan’a hae wa mwa Siria. Mulikani y’o ki mañi? Ki yena muatuli ya n’a talimile taba ya luna lilimo ze 10 kwamulaho!

Mwahal’a lilimo za ma-1950, ne ni potezi Lipaki ba mwa Iraq ni ku yo abana ni bona mwa bupaki bwa fa ndu ni ndu. Hape ne ni ile hañata-ñata kwa Jordani ni kwa Likamba La kwa Wiko. Ka 1951, ne ni li yo muñwi wa sikwata sa Lipaki ba bane be ne ba ile kwa Bethelem. Teñi k’o lwa yo ba kwa Mulalelo wa Mulena. Zazi leo kakusasana be ne ba fumanehile kwa tukiso yeo kaufela ne ba ile ka mbasi kwa Nuka ya Jordani, ko ne ku yo kolobezwa b’a 22 ka ku bonisa buineelo bwa bona ku Jehova. Ha ne lu lwaniswanga mwa sibaka seo, ne lu li: “Lu til’o mi bulelela kuli a li muñwi kwa bana ba mina ka sibili u ka ba Mulena fahalimw’a lifasi kaufela! Kiñi ha mu filikana? Mu lukela ku nyakalala!”

Ku Kutaza Mwahal’a Matata

Buñata bwa batu ba mwa Middle East ba na ni lipilu ze nde, ba ikokobeza, mi ba na ni kamuhelo. Buñata ba teelezanga ka cisehelo kwa lushango lwa Mubuso wa Mulimu. Luli, ki nto ye tabisa hahulu-hulu ku ziba kuli sepiso ya Bibele i tuha i talelezwa, ya kuli: “Yena luli, ibe Mulimu wa bona. Mi u ka takula miyoko kaufela kwa meto a bona; mi lifu ha li sa na ku ba teñi; nihaiba ku tahelwa ki maswabi ni ku  lila, ni ku utwa butuku; kakuli za pili li felile.”—Sinulo 21:3, 4.

Ni zibile kuli buñata bwa batu ba ba hanyeza musebezi wa luna luli ha ba u utwisisi, mi ha ba utwisisi lushango lwa luna. Ba bahulu ba bulapeli bwa Krestendomu ba lu sinyize hahulu libizo! Kacwalo, mwahal’a ndwa ya mwahal’a bayahi ba naha ye n’e kalile mwa Lebanon ka 1975 ni ku fela hamulaho wa lilimo ze fitelela 15, Lipaki ne ba talimani ni matata a mañata.

Ka nako ye ñwi, ne ni zamaisa tuto ya Bibele kwa lubasi lo ne lu cisehezi mwa bulapeli. Zwelopili ya bona ye nde mwa ku ituta niti ya Bibele ne i filikanyize ba bahulu ba bulapeli. Kacwalo, busihu bo buñwi, sikwata sa bulapeli bwa mwa sibaka sa susueza batu ba sona ku to ambeka benkele ya lubasi l’o, mi ne ba cisize libyana ze fita fa mali a eza $10,000 (K30,000,000). Bona busihu b’o, ba taha ku to ni hoholola. Kono ne ni konile ku ambola ni mueteleli wa bona, ka ku talusa kuli haiba ne ba li Bakreste luli ne ba si ke ba eza ka mukwa wa bubamba cwalo. Kacwalo, a laela kuli mota i yeme ni ku ni laela kuli ni tuluke.

Nako ye ñwi hape, ne n’i ngilwe ki masole ba bane. Ha se ni bembilwe hañata-ñata, mueteleli wa bona, ya n’a li n’a ka ni kunupa, a cinca muhupulo wa hae ka sipundumukela, mi ne ni lukuluzwi. Ba babeli kwa batu bao ba mwa tolongo cwale bakeñisa bubulai ni bulengwami, mi ba bañwi ba babeli ba silahilwe.

Linako Ze Ñwi za ku Kutaza

Hañata ni bile ni kolo ya ku ya kwa linaha ze shutana-shutana ka fulai. Muta o muñwi ha ne ni zwa kwa Beirut ku ya kwa United States ka fulai, ne ni inzi kwatuko ni Charles Malek, ya n’a banga likwambuyu wa mwa Lebanon ya n’a talima za litaba ze ama linaha lisili. Ha ne ni mu balela litimana za mwa Bibele, n’a teeleza ka tokomelo ni ku itumela. Kwa mafelelezo, a bulela kuli n’a keni sikolo mwa Tripoli, mi fa sikolo fa n’a kena, n’a lutilwe ki Ibrahim Atiyeh. Ibrahim Atiyeh y’o n’a lutilwe niti ya Bibele ki makwenyan’a ka! Malek a li Ibrahim n’a mu lutile ku kuteka Bibele.

Mwa musipili o muñwi wa ka fulai, ne ni inzi kwatuko ni ya n’a yemela naha ya Palestine kwa Kopano ya ba Macaba. Ne ni bile ni kolo ya ku mu bulelela ka za taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu. Kwa nalule-lule a yo ni zibahaza kwa lubasi lwa munyan’a hae wa mwa New York, mi ne ni yo ba potelanga hañata. Hape ne ni na ni muhaesu ya n’a belekela kwa muyaho wa ba Kopano ya ba Macaba mwa New York. Ne ni mu potezi kwa ofisi ya hae ka lihora ze talu zazi le liñwi, mi ka yona nako yeo ne ni konile ku mu kutaza ka za Mubuso wa Mulimu.

Se ni li wa lilimo ze 88 cwale, mi ni sa kona ku ba ni kabelo ye tezi mwa ku peta buikalabelo bwa mwa puteho. Musal’a ka, Evelyn, ni yena u sa sebeleza Jehova hamoho ni na. Mwan’a luna wa musizana n’a nyezwi ku muokameli wa maeto wa Lipaki za Jehova, ili yo cwale s’a li Eluda mwa puteho ya mwa Beirut. Mwan’a bona ni yena ki Paki. Mwan’a luna wa ñomba ni musal’a hae ki Lipaki, mi mwan’a bona ni yena u mwa niti. Haili mweli wa luna, tumelo ya Sikreste ne i suñilwe ku yena, mi ni sepa kuli muta o muñwi, u ka i amuhela.

Ka 1933, ne ni ketilwe ku ba paina—ili paina wa pili mwa Middle East. Ne ku si na se ne ni bona ku ba se sinde hahulu mwa bupilo bwa ka ku fita ku sebeleza Jehova mwa bupaina ka lilimo ze 68 ze felile. Mi ni itamile ku zwelapili ku zamaya mwa liseli la kwa moya leo a sweli ku fa.

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Najib ka 1935

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Ni mota ye shimbile lipangaliko za mulumo mwa Malundu a Lebanon, ka 1940

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Fahalimu ka ku kalela kwa nzohoto: Najib, Evelyn, mwan’a bona, Muzwale Aboud ni mwan’a Najib wa mweli, ka 1952

[Maswaniso a fa likepe 25]

Kwatasi (mundandwe wa kwapili): Muzwale Shammas, Muzwale Knorr, Muzwale Aboud, ni Muzwale Henschel kwa ndu ya Najib, mwa Tripoli, ka 1952

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Najib ni musal’a hae, yena Evelyn